گزارش کتاب زیارت، سیاست و طاعون: حج از شبه قاره ی هند

Pilgrimage, Politics, and Pestilence: The Haj from the Indian Subcontinent, 1860-1920; Saurabh Mishra; Oxford University Press; 2011

نویسنده گزارش: رقیه حق‌گویان

درباره‎‌‌ی نویسنده

سوراب میشرا (Saurabh Mishra) دکترای فلسفه‎ی خود را از دانشگاه آکسفورد اخذ کرده است.

درباره ی کتاب

این کتاب به برررسی ساختار و معنای حج از هند در طول دوران استعمار می پردازد و آن را از منظر سیاسی، تجاری و پزشکی تحلیل می کند- از سال 1860، یعنی سالی که نخستین همه گیری وبا در مکه رخ داد، تا سال 1920، سالی که موضوع مکان های مقدسِ اسلامی به نماد سیاسی قدرتمندی در شبه قاره هند تبدیل شد. بر خلاف باور عموم درباره ی سیاست استعماریِ دخالت نکردن در امور دینی، ادعا می شود که دولت در واقع زیارت را از نزدیک رصد می کرد. در این کتاب پزشکی شدن مکه در طول همه گیری وبا و تحمیل قوانین پزشکیِ اروپا بررسی می شود. به این نکته توجه داده می شود که حج چگونه نقش مهمی در شکل گیری سیاست ها و رویه های پزشکی و تعاریف بیماری ایفا کرد. این مسئله مورد کند و کاو قرار می گیرد که حجاج هندی چگونه زیارت استعماری و سیاست های پزشکی را (در تلاش برای تجربه ی معنوی پر شور) فهم، درباره ی آن مذاکره و در برابر آن مقاومت می کردند. نویسنده پرده از دیدگاه های مبنی بر صدای زائران (در سفرنامه ها، خاطرات شفاهی، گزارشات روزنامه ها و مجلات) که تا کنون از آنها غفلت شده بود، بر می دارد تا تحلیلی ظریف از تعامل میان ایمان دینی و سیاست های عمومی سلامتی در طول عصر کشتی های بخار و امپراطوری ارائه دهد.

مقدمه

مکه، که مرکز جهان اسلام قلمداد می شود، هر ساله صدها هزار مؤمن را به خود جذب می کند. همین کشش مکه است که مردم را وادار می کرد سفرهای سخت را، در دورانی که سفر هوایی هنوز باب نبود، متحمل شوند. در آن سالهای اولیه، زائران باید ماه ها در راه می بودند تا سفر خود را کامل کنند؛ سفری که محدودیت ها و بازرسی هایی که بر تحرکات آنها تحمیل می شد، طولانی ترش می کرد.  این محدودیت ها پیامد دستاوردهای پزشکی و سیاسی بزرگتر بود. این مقدمه با مرور تجارب زائران هندی بر مبنای روایت های استعماری و نیز سفرنامه های خود زائران آغاز می شود؛ ژانر کاملی که از اواخر قرن 19 آغاز شد. سپس، از نقش مسلمانان هندی در دگرش ماهیت حج در اواخر دوران استعمار و بعد پزشکی شدنِ زیارت بحث می شود. مرور کلی ای از فصل های بعد نیز ارائه می شود.

فصل اول

چهارچوب بندی زیارت: کران نماهای حج از شبه قاره ی هند

در این فصل تصویری کلی از زیارت از شبه قاره هند ترسیم می شود و جریانات و تغییرات اصلی ای که در دوران مورد بحث (دوران استعمار) رخ داد به اجمال معرفی می شوند. موضع دولت استعماری درباره ی زیارت داخلی هندو ها (درون هند) و حج مقایسه می شود. نشان داده می شود که زیارت چطور به دلیل پیشرفت های مهم تکنولوژی (مانند افتتاح کانل سوئز در 1869 که نقطه ی عطف مهمی در جهان دریانوردی بود) دستخوش تغییرات بزرگی شد. این کانال نه تنها غرب و شرق را به هم متصل کرد بلکه به شرکت های کشتی رانیِ اروپایی نیز اجازه داد در مرزهای آسیا عملیات انجام دهند که در نتیجه ی آن آمد و شد حج به ظرفیتی برای منافع تجاری برای این شرکت ها تبدیل شد. افتتاح کانال سوئز همچنین نقطه ای بود که درمان پزشکی ای که زائران در اختیار ملت های اروپایی قرار می‌دادند، ظهور و بروز یافتند که پیامد آن قرنطینه های اجباری بود.

فصل دو

وبا، تجارت و کعبه: همه گیری و حج از هند

در 1865 نخستین همه گیری بزرگِ وبا در مکه اتفاق افتاد و در بسیاری از کشورهای اروپایی ویرانی به بار آورد. بیماری، که به نظر می رسید زائران ناقل آن بودند، به سرعت در عمق مرزهایی شایع شد که پیش از آن از نظر بهداشتی مصون مانده بودند. آنچه در بیشتر کشورهای اروپایی به صورت خودپیدا و آشکار دیده می شد به شدت توسط دولت استعماری هند که از زائران آسیای جنوبی به دلیل اینکه ناقل بیماری بودند خشمگین بود، به چالش کشیده شد. در نتیجه اراده‌ی اروپایی ها به جلوگیری از انتشار وبا با سدی به ظاهر چیرگی ناپذیر، یعنی دولت هندی-بریتانیایی مواجه شد. این فصل به بررسی تفاوت ها میان این دو موضع می پردازد. بُعد تجاری حج و ارتباط آن با معیارهای پزشکی تعاریف بیماری به تفصیل کاویده می شود. همچنین به رابطه ی میان موضوعاتی مانند تئوری های وبای هندی و نیز تجارت و ارتقا اداره ی سلامت عمومی هند پرداخته می شود.

فصل سوم

پزشکی کردن مکه: سیاست های اروپایی و تجارب زائران در مکه

مطالعه ی مقررات بهداشتی در مورد حج نشان داده است که از اواخر قرن 19 مکه کانون مباحث پزشکی بوده است. در سراسر جهان از مکه بحث می شد و مجلات پزشکی هم بدان می پرداختند. این فصل با پرداختن به این نکته آغاز می‌شود که رسانه های پزشکی چگونه مکه را به مرکز گفتگوها در مورد همه گیری وبا در عربستان تبدیل کردند. به تفصیل به بهداشت اروپایی و مرجعیت پزشکی اروپا در وضع کنترل سفت و سخت ترِ شبکه ی زیارت در هند و چگونگی آغاز روند فزاینده‌ی پزشکی شدن مکه و زیارت پرداخته می شود. همچنین نشان داده می شود که محدودیت های پزشکی، مانند قرنطینه، تأثیر چندانی بر زائران نداشت و بسیاری آن را جاده شیطانی بهشت می پنداشتند.

فصل چهار

سیاست و زیارت: حج در اوایل قرن بیستم

دو دهه ی آخر قرن 19 نشانه ی دوران سیاست های شدیدا ضد بریتانیاییِ مسلمانان در شبه قاره است و مکه در مرکز فعالیت های واقعا و یا بر حسب ظاهر شورشی بود. اتباعی مانند زائران مکه به صورت گسترده و جدی مورد بحث و جدال بودند اما منفعل بودن های ظاهری و فریبنده نگرانی های خشمناک را پنهان کرده بود. نظامات زیارت و وضعیت در شبه جزیره ی عربستان نیز  به شدت رصد می شد اما ظاهرا این امر منجر به هیچ اقدام مداخله جویانه ی عینی‌ای نشد. همان طور که سیاست های پان-اسلامیسم شدت می یافت، بر نگرانی دولت استعماری افزوده می‌شد. این فصل به بررسی دینامیک این منفعل بودن می پردازد و جنونی که علت این از کارافتادگی بود را آشکار می کند.

فصل پنج

نتیجه گیری

در این فصل خلاصه ای از مباحث مطرح شده در این کتاب ارائه می شود. در طول دوران استعمار و بعد از آن تغییرات زیادی در معنای زیارت در به وجود آمد. این مطالعه در حالی که ابعاد مختلف مربوط به این تغییرات، از جمله موضوعات برجسته ی سیاسی و تمسک اش به ابعاد پزشکی و تجاری آن را بررسی می کند، بعضی از آنها را برجسته می کند. این کتاب حج را در عصری بررسی می کند که شاهد میزان بی سابقه ای از به هم پیوستگی درونی میان بخش های مختلف جهان است که در نتیجه اش موضوعاتی مانند زیارت هم حجم زیادی از کنجکاوی ها، کاوش ها، و پژوهش های بین المللی را جذب و هم تحت تأثیر آنها قرار گرفت. دوره ای که در این کتاب بررسی شد نه تنها شاهد پزشکی شدن فزاینده بلکه سیاسی شدن فزاینده ی زیارت نیز بود.

منابع

کتاب

Pilgrimage, Politics, and Pestilence: The Haj from the Indian Subcontinent, 1860-1920

سایت

Amazon.com