نقد و گزارشی از کتاب «زیارت در قرون میانه»
Pilgrimage in the Middle Ages: A Reader; Brett Edward Whalen; University of Toronto Press; 2011
نویسنده گزارش: محمد یوسفلوئی
این کتاب با متون متنوعی درباره زیارت و توصیف مکان‌های زیارتی مواجه هستیم که تاریخ زیارت و سفرهای مذهبی در قرون میانه (قرون وسطی) را با تمرکز بر زیارت در دین مسیحیت توضیح و شرح می‌دهد اگرچه در آن، درباره برخی مصادیق غیرمسیحی زیارت نیز اشاره‌ای می‌شود. سبک کتاب جمع‌آوری متونی برای مطالعه است که در اصطلاح انگلیسی به آن Reader می‌گویند پس در این کتاب با تعداد فراوانی نوشته و متن باستانی و نیز متون آکادمیک جدید درباره زیارت مواجه هستیم که به‌ترتیبِ موضوعات و متناسب با فصل‌ها عرضه می‌شوند.
در بین مکان‌های زیارتی که درباره آنها صحبت شده است، اورشلیم یکی از مهم‌ترین مکان‌هاست که محور بسیاری از سفرهای زیارتی مسیحیان در قرون میانه بوده است. دلیل آن هم مشخص است؛ اورشلیم برای پیروان ادیان ابراهیمی مکانی بسیار مهم بوده است چراکه هم محل رخداد بسیاری از وقایع گزارش‌شده در کتب مقدس ایشان بوده است و هم اکثر پیامبران و اشخاص مقدس این ادیان در این مکان‌ها زندگی می‌کرده‌اند.
غیر از بحث درباره مکان های زیارتی، در این کتاب درباره زنان و مردانی می‌خوانیم که خانه‌های خود را رها کرده‌اند و در جستجوی رضایت خداوند سفرهای زیارتی دور و درازی را طی کرده‌اند. نکته جالب این است که در آن زمان انجام یک سفر زیارتی کاری طاقت‌فرسا و طولانی بوده و کسی که موفق به انجام آن می شد و با پایمردی بر عهد خود سفرش را به پایان می رساند لباس‌های مخصوص یا نشان‌های ویژه دریافت می‌کرد. این نکته در سنت‌های دینی کنونی نیز وجود دارد. مثلاً اطلاق لفظ حاجی به کسانی که با موفقیت سفر حج را به پایان می‌برند را می‌توان یکی از این موارد دانست.
در قرون میانه، هدف از زیارت البته برای همه یکسان نبوده است. برخی از پارسایان زیارت را به سان عملی می‌دیدند شگفت‌آور که در جستجوی معنویت انجام می‌شد و برای برخی دیگر رسیدن به مقاصد زیارتی عملی بود که باید به هر طریق انجام می دادند حتی اگر به قیمت جانشان تمام می‌شد و شاید در پس این عملِ دشوار، لزوماً کسب معنویت درونی اولویت نداشت.
در همان عصر، انگیزه زائران نیز با یکدیگر متفاوت بود. بود برای مثال، کسانی که به اورشلیم می‌رفتند می‌توانستند مکان‌های تاریخی مربوط به زندگی، مرگ، رستگاری و زیست مسیح را ببینند، مواردی که باعث می‌شد داستان‌های نگاشته‌شده در کتاب مقدس برای آنها رنگ واقعیت بگیرد. بعضی نیز نه به انگیزه‌های دینی و مقدس، بلکه با انگیزه‌های گردشگری مثل دیدن مکان‌های جدید و مشهور اقدام به سفر در قالب زیارت می‌کردند. بعضی نیز در محل زندگی خود مشکلاتی داشتند و زیارت را بهانه‌ای برای گریز از محل زندگی خود می‌کردند!
طبق گزارشات کتاب و برداشتی که از متونِ عرضه‌شده در کتاب درباره زیارت در آن عصر به دست می‌آید، اقداماتی که در مقاصد زیارتی انجام می‌شد نیز بسیار متفاوت بود، از تماشای مکان‌ها گرفته تا طلب بخشش به خاطر گناهان و اشتباهات شخصی.
موضوع دیگری که نباید فراموش شود و به آن توجه کرد این است که علاوه بر خودِ زائران، افراد دیگری نیز در امور زیارتی نقش داشتند که عمل زیارت در قرون میانه را امکان‌پذیر یا آسانتر می‌کردند. جای این افراد در نوشته‌های علمی خالی است، اما نقش آنها نباید نادیده گرفته شود کسانی مثل صاحبان اقامتگاه‌ها آیا کسانی که در رساندن مایحتاج زائران به آنها کمک می کرده‌اند.
همچنین باید این را در نظر داشت که بدون وجود راهبان و کسانی که زندگی خود را وقف حضور در اماکن مقدس و کلیساها و انجام امورات مذهبی کرده بودند، انجام زیارت به این نحو ممکن نبود یا شکلی بسیار متفاوت از آنچه هست می‌یافت.
در نهایت باید به این نکته نیز اشاره کرد که سیر نگارش کتاب و ارائه مطالب یک سیر تاریخی است که از دوران اولیه مسیحیت و نیز پیش از مسیحیت شروع شده و بررسی زیارت را در آن آغاز می‌کند و تا انتهای دوران قرون میانه می‌رسد.
در ادامه، گزارشی درباره عناوین هر فصل و خلاصه‌ای درباره هرکدام می‌خوانید:
فصل اول: ریشه‌های زیارت مسیحی
این فصل با انواع سفرهای فداکارانه در دوره پیشامسیحی شروع می‌شود و بعد به نحوه پیدایش زیارت مسیحی در دوران افول امپراتوری روم می‌پردازد.
فصل دوم: اشخاص مقدس، مسافران و مکان‌های مقدس در آغاز قرون میانه در غرب
این فصل دوره پسارومی را یعنی از قرن پنجم تا دهم پوشش می‌دهد و متونی را عرضه می‌کند که در این عصر یا درباره این عصر نگاشته شده است.
فصل سوم: اورشلیم و مکان‌های مقدس در سیطره حکومت اسلامی
در این فصل درباره زیارت در دورانی می‌خوانیم که اسلام ظهور کرده است و در همان قرون اولیه، مسلمانان اورشلیم را تسخیر کرده‌اند. حکومت مسلمانان بر مناطقی که قبل از این یکی از مهم‌ترین مقاصد زیارت مسیحیان و یهودیان بود، باعث پیدایش چالش‌های جدید و اتفاقات جالب شد. در این فصل متونی درباره این موضوع می‌خوانیم ازجمله اینکه مواجهه مسیحیان با این وضعیت جدید چگونه بوده است.
فصل چهارم: زیارت قبل و بعد از هزاره اول
این فصل بحث زیارت در اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم را به‌عنوان دوره‌ای که در آن، اروپا از نظر اقتصادی، سیاسی و اجتماعی تجدید حیات می‌یابد، مورد بررسی قرار می‌دهد. پیش از این دوره مردم اروپا معمولاً به دهقانان و ضُعفا و زمین‌داران بزرگ تقسیم می‌شدند و ظلم و خشونت امری جدایی ناپذیر از زندگی ظالمان و مظلومان شده بود. در این بین، برخی از اهالی کلیسا با طرح ایده‌ّها و توافقاتی برای جلوگیری از آسیب به کلیساها و مقابر مقدس، باعث شدند در این مناطق جنگ و درگیری ممنوع باشد. این کار باعث شد زیارت از این اماکن و توجه به آنها تغییر کند و نیز این مکان‌ّهای مقدس در نبردها آسیب نبینند.
فصل پنجم: زیارت و جنگ مقدس
این فصل درباره جنگ‌های صلیبی به‌عنوان نوعی سفر مذهبی که در قرن یازدهم تا سیزدهم رخ داده است صحبت می‌کند. توضیح آنکه اگرچه جنگ‌های صلیبی عوامل سیاسی، اجتماعی و حتی بعداً عوامل اقتصادی داشت اما انگیزه‌های مذهبی در آنها بسیار بالا بود تا جایی که برخی متون اولیه جنگجویان حاضر در جنگ را به‌عنوان زائران اورشلیم می‌شناسند. حتی برخی از این جنگجویان با خود عهد بسته بودند که به اورشلیم می‌رسند و به زیارت مزار مسیح مقدس می‌روند و به نشانه زیارت خویش، نقش صلیب بر خود می‌کشند.
فصل ششم: زیارت و جامعه قرون میانه
در این فصل، منابعی از قرن دوازدهم و سیزدهم (مشهور به قرون میانة میانه High Middle Ages) ارائه می‌شود. قرونی که در آن، زیارت معابد و زیارتگاه‌های مذهبی و مقاصد اروپایی مشهور مانند رم، سانتیاگو دِکمپوستلا (Compostela) و کانتربری (Canterbury) در فرهنگ آن عصر اهمیت و ارج یافتند.
فصل هفتم: زیارت و جنگ گسترده
در فصل هفتم کتاب درباره گستره زیارت در فاصله بین قرن دوازدهم تا چهاردهم صحبت می‌شود. در این عصر، اهالی اروپا فهمیدند که دنیا گسترده‌تر از آن است که فکر می‌کردند و به خاطر توسعه تجارت در جزایر ایتالیا و از آنجا با سراسر دنیا (شرق ازجمله هند و چین و...) و گسترش ارتباطات بین انسان‌ها، با تنوع جمعیت زائران روبه‌رو هستیم. در این عصر است که مسیحیان شرقی بسیار راحت‌تر و در تعداد بیشتر به اورشلیم سفر می‌کنند و نیز در همین عصر است که مسیحیان، یهودیان و مسلمانان بار دیگر با هم ارتباطات و تعاملات بیشتری پیدا می‌کنند و موضوعات جدیدی بین آنها رخ می‌دهد.
فصل هشتم: زیارت و پارسایی در قرون میانه متأخر
در اواخر قرون میانه، دین رنگ‌وبوی جدیدی به خود گرفت. مسیحیت در آستانه تغییر بود و دیگر محوریت کلیسا داشت از میان می‌رفت. در همین عصر که مردم آرام آرام می‌آموختند با زبان‌های بومی و محلی خود با خداوند سخن بگویند و خود دست به کتاب مقدس ببرند، بسیاری از مفاهیم دینی مسیحیت توسط مؤمنان مورد بازبینی قرار گرفت که ازجمله آنها زیارت بود. اگرچه زیارت نیز مانند بسیاری از باورهای دینی پیشین هیچگاه از میان نرفت اما شکل و شمایلی متفاوت پیدا کرد. در این فصل متونی درباره وضعیت زیارت در این عصر می‌خوانیم.