گزارش و بررسی کتاب «اغواگری‌های زیارت: سفرهای دور و بیراهه در سنت دینی غربی»
The Seductions of Pilgrimage: Sacred Journeys Afar and Astray in the Western Religious Tradition; Michael A. Di Giovine & David Picard; Routledge; 2018
نویسنده گزارش: محمد یوسفلویی
این کتاب در سال ۲۰۱۵ توسط انتشارات اَشگِیت (Ashgate) انگلستان در ۲۸۸ صفحه منتشر شده است.
دو سرپرست نویسندگان در فصل اول درباره درباره مفهوم مورد نظر خویش درباره اغواگری و مصادیق آن در مسئله زیارت ونیز کاری که قرار است در این کتاب انجام شود توضیحاتی ارائه می‌دهند. البته این مقدمه در یک فصل تفصیلی و با نقل قول‌های فراوان از نوشته‌های متعدد ارائه می‌شود که به نظر می‌رسد زیاده‌روی است. نویسندگان به توضیح مفهوم اغوا یا فریفتن (Seduction) می‌پردازند و تعریفی ویژه از آن ارائه می‌دهند. آنها اغوا را چنین تعریف می‌کنند: «اغوا یک فرآیند اجتماعی معیّن است که در آن، یک عامل به‌عمد با طرح‌ریزی و اغلب از طریق مجموعه‌ای از اقدامات، شخص مورد هدف خود را به سوی اقدامی ناخواسته، نادرست یا مخالفِ مسیر صحیح سوق می‌دهد و این کار را با ایجاد تمایل یا علاقه شدید در فرد انجام می‌دهد که او را به سمتی متضاد با شخصیت، انگیزه‌ها، علایق، نیازها یا دیدگاه‌های پیشنش درباره به‌زیستی می‌کِشد.»
سپس درباره هرکدام از قیود موجود در این تعریف صحبت می‌شود؛ مثلاً اینکه «اغواگری» یک فرآیند اجتماعی است و نه فردی و نیز اینکه اینکه در پسِ آن، طرح‌ریزی و مجموعه اقداماتی وجود دارد و همچنین دیگر مواردِ بیان‌شده در تعریف توضیح داده می‌شوند و نیز بر این نکته تأکید می‌شود که اغواگری غیر از دیگر انواع تهدید و اجبار است که در آنها فشارِ فیزیکی یا ترغیب‌کردن، شخص مورد هدف را به این نتیجه می‌رساند که انجام کاری از نظر اقتصادی، سیاسی یا اجتماعی به سود اوست.
در ادامه، بیان می‌شود که در این مجلد درباره برداشت‌های متفاوت از اغواگری، مکانیزم‌های آن و ملاحظات حقوقی مربوط به آن در فرآیند زیارت به‌عنوان یک عمل اجتماعی صحبت می‌شود. درواقع، نویسندگانِ هر فصل به سوالاتی از این دست پاسخ خواهند داد:
زائران توسط چه کسی یا چه چیزی اغوا می‌شوند؟ دلیل برانگیختگی آنها چیست؟ زائران چگونه با اغواگری‌ها مواجه می‌شوند؟ وسوسه سفر و تجربه زیارت چگونه شکل می‌گیرد؟ با نگاه به مکان‌های زیارتی و جذابیت‌های توریستی آنها می‌توان چه اطلاعاتی درباره قواعد اخلاقی مربوط به زیارت، گردشگری مذهبی و فرهنگ مدرن به دست آورد؟ در تعامل بین زائران مختلف، مدیران اماکن زیارتی، رهبران مذهبی از دیگر مذهب‌ها، مجریان تور و افراد محلی که ملیت، نژاد و عقایدی متمایز از زائران دارند، چگونه هویت‌های فردی، قومی، جنسیتی، ملیتی و... حفظ می‌شود؟ مکان‌های زیارتی چگونه سامان یافته‌اند که زائران و دیگر گردشگران را اغوا کنند؟ در این بافتار (Context)، اغواگری چه چهارچوب‌های سیاسی پیدا کرده است؟ تهدیدات، پیامدها و مهم‌تر از همه مسائل اخلاقی اغوای زائران چیست؟ هنگامی که زائران دیگران را اغوا می‌کنند، چه رخ می‌دهد؟ اغواگری به‌عنوان وسیله‌ای برای مقاومت چه کاربردی دارد؟ وقتی این اغواگری توسط زائر رد شده و پذیرفته نمی‌شود چه رخ می‌دهد؟
نکته دیگری که در این مقدمه به آن اشاره می‌شود این است که تمرکز کتاب بر مقاصد زیارتی در ادیان غربی است و منظور از ادیان غربی، مسیحیت و یهودیت و ادیان موسوم به ادیان (یا عرفان‌های) عصر جدید (New ages) است. قابل ذکر است نویسندگان کتاب دین را به مثابه فرهنگ در نظر گرفته‌اند؛ یعنی دین امری است مبهم که به‌شکلی فردی تفسیر و تجربه شده و به حیات خود ادامه می‌دهد و بنابراین مداوماً در حال تغییر است. همین دیدگاه باعث شده است تمرکز بر ادیان غربی (و نه پوشش‌دادن همه ادیان) بررسی دقیق‌تر موضوع را ممکن می‌سازد.
نکته دیگری که باید درباره مفهوم اغواگری و ارتباط آن با دین بدانیم این است که می‌توان آن را به دو مفهوم «اغواهایِ زیارت» (seductions of pilgrimage) و «اغواهای ناشی از زیارت» (seductions from pilgrimage) تقسیم کرد. اولی به این معناست که زیارت به خودیِ خود، ابزاری برای اغواگری است (با توجه به معنای اغوا که نویسندگان اخذ کرده‌اند، این نوع از اغواگری هم می‌تواند مثبت باشد و هم منفی؛ کسانی که آن را مثبت می‌دانند به جنبه کمک به معنویت و نزدیکی فرد به خدا و اموری از این دست تکیه می‌کنند و کسانی که آن را منفی می‌دانند آن را حجاب مسیر عبد و خدا در نظر می‌گیرند. دسته دوم عمدتاً مؤمنان سنتی و سختگیر یک دین هستند و نیز پروتستان‌هایی که با کلیسای کاتولیک و سنت زیارت رابطه خوبی ندارند)؛ و دومی به این معناست که برخی از اموری که در فرآیند زیارت ممکن است پیش‌آید، اغواگرانه است و ممکن است زائر را از مسیر درست خارج کند.
در ادامه، چند مورد از مواردی که می‌تواند باعث اغوای زائران شود، بیان می‌شود. مثلاً شفایافتن یا مشاهده معجزات و کراماتْ یکی از انگیزه‌هایی است که می‌تواند زائران را به سوی زیارتگاه‌ها بکشاند. همچنین است آسودگی از درد و رنج و کنجکاوی درباره اماکن مقدس یا رویدادهای مذهبی، سوغاتی‌های متنوع، اشیاء متبرک، یادگاری‌های مذهبی، تصاویر و... .
در میان دیدگاه‌های منفی درباره زیارت غیر از افراد سنتی و سختگیر، نام کسانی چون مارتین لوتر نیز به چشم می‌خورد که در مخالفت با زیارت رم و مرجعیت کلیسای کاتولیک، بسیار جدی بود. او برای توصیف زیارت رم از عبارت «اغوای شیطانی» (satanic seduction) استفاده می‌کند و مدعی است این زیارت نه‌تنها در مسیر خداوند نیست بلکه ضد آن هم هست و باید ممنوع شود. البته انتقاد از زیارت در دین مسیحیت به دوران نوزایی محدود نشد و اگرچه حتی بسیاری از پروتستان‌ها هم نوعی از زیارت را با شکل‌های مختلف –و البته بدون استفاده از نام زیارت- پذیرفتند اما انتقادات نیز هنوز پابرجاست. در حال حاضر، در سنت مسیحی، می‌توان گفت افراد مختلف دیدگاه‌ّهای مختلفی درباره زیارت و مصادیق درست آن دارند و به‌هیچ‌وجه نظر واحدی در این باره وجود ندارد.
در فصول مختلف کتاب، نویسندگان موردهای مطالعاتی متعددی را از جای‌جای جهان برگزیده و بررسی کرده‌اند. از مهاجران روسی در شهری در ایالات متحده آمریکا گرفته تا مکان زیارتی‌ای در ترکیه که از میان صوفی‌ها، شیعیان، اهل سنت و حتی مسیحیان زائر دارد و از اورشلیم گرفته تا مکه و سفر زیارتی حج. همچنین در خلال مقالات از نحوه مواجهه با مکان‌های زیارتی مربوط به پیروان ادیان و فرقه‌های دیگر صحبت می‌شود که از میان آنها مواجهه طالبان با بوداییان بامیان یا مواجهه داعش با مقبره‌های شیث و یونس نبی برای ما آشناتر است.
در میان اغواگری‌های منفی زیارت که پیش‌تر چند مورد از آنها را بیان کردیم، در ادامه نیز به چند مورد دیگر اشاره می‌شود ازجمله جنبه‌های توریستی زیارت و منافعی که زیارت و رونق مکان‌های زیارتی برای طبقه روحانی و دیگر افراد دارد. مثلاً به اعتقاد نگارنده، منافعی که عربستان سعودی از زیارت مکه و مدینه می‌برد نمونه‌ای از این موارد است. همچنین ارائه مکان، غذا و سوغات رایگان برای برخی زائران توسط مدیران مکان‌های زیارتی نیز نمونه‌ای دیگر از اغواگری‌های مربوط به زیارت دانسته شده است. در کنار این موارد، گاهی نیز منافع دنیوی، زائران را فریب می‌دهد و زیارت را از بُعد معنوی آن خارج می‌کند.
در فصول بعدی نیز بحث‌های جذابی از مطالعات مربوط به زیارت مطرح می‌شود که به نظر می‌رسد دایره آنها از بحث اغواهای زیارت فراتر می‌رود.
به‌طور کلی می‌توان گفت این کتاب به موضوعی در حوزه مطالعات زیارت می‌پردازد که برای بسیاری از پژوهشگران این حوزه در ایران، ناشناخته یا کمتر شناخته‌شده است، اگرچه جا داشت از توضیحات اضافی کاسته شود.