گزارش کتاب زیارت و سیاست: بازفهم قدرت زیارت

Pilgrimage and Politics: Rediscovering the Power of Pilgrimage; Antón M. Pazos; Routledge; 2012

نویسنده گزارش: رقیه حق‌گویان

درباره ی نویسنده

آنتن ام. پازوس (Antón M. Pazos) معاونِ شورای تحقیقات ملی اسپانیا (Instituto de Estudios Gallegos 'Padre Sarmiento) (CSIC) و رئیس کمیسیون بین المللی تاریخ و مطالعات مسیحیت (Commission Internationale d'Histoire et d'Études du Christianisme) (CIHEC) است.

درباره ی کتاب

هدف این کتاب تحلیل روابط تاریخی میان پدیده ی زیارت مسیحی و قدرت سیاسی در اروپا،  از قرون وسطی تا زمان حاضر است. خوانندگانِ مباحثِ این کتاب می توانند موقعیت های بسیار متفاوت، مانند زیارت در قرون وسطی و سیاست در شرق لاتین به عنوان بخشی از جنگ و حل منازعه، اهمیت و واقعیت زیارت در انگلستان اواخر قرون وسطی و یا در روم در طول دوران پاپی پاپ اینوسنت دوم (Innocent III)، شدآمد زیارتی دوطرفه در شهر توسکانی (Tuscan) لوکا (Lucca) و یا زیارت در کشورهای شرقی اروپا به عنوان بخشی از مخالفت با قدرت کمونیسم را مقایسه کنند. تمرکز اصلی بر زیارتِ سانتیاگو د کامپوستلا (Santiago de Compostela)، زیارتگاه مهم مسیحی از زمان کشف معبدِ رسول سنت جیمز (apostle St James)، در قرن نه، است. موضوعات مطرح شده در کتاب شامل این موارد می باشد: راه سنت جمیز (Way of St James) آنطور که منابع اسلامی قرون وسطی آن را می فهمیده اند، خوانش سیاسی فرقه ی رسول به عنوان ابزار ایدئولوژیک پروپوگاندای امپراطوری اتریش، سانتا ماریا د رونسوالس (Santa Maria de Roncesvalles) به عنوان نمونه ای از مشارکت سیاسی در کمک به زائران جاکوبی (زائران جاده ای که در نقاط مختلفی در اسپانیا و اروپا آغاز می شود و همگی در یک نقطه پایان می یابد، شهری که سنت جمیز رسول مأموریت خود را به پایان رساند)، دستور سنت جان (St John) به عنوان محافظ زائران قرون وسطایِ سانتیاگو د کامپوستلا، استفاده ی ملی گرایانه از زیارت به عنوان عنصر اتحاد ملی و انسجام داخلی در طول جنگ داخلی اسپانیا. فصل آخر دیدگاهی جامع تر و جهانی در مورد زیارت از آغاز تا عصر حاضر فراهم می کند.

مقدمه

در این مقدمه نمایی کلی از مفاهیم کلیدی مطرح شده در فصل های بعدی این کتاب ارائه می شود. این کتاب دیدگاهی مبتکرانه ارائه می دهد که ممکن است ما به وسیله ی آن به پدیده ی انسانی ای دست یابیم که مرزها، دوران ها و ادیان را در بر می گیرد. این مسئله، که به هیچ وجه به گذشته ی قرون وسطایی یا خرافی تعلق ندارد، نشان می دهد که زیارت هنوز نیرویی حیاتی و رو به رشد است. زیارت، که آسان شدن سفر در دوران معاصر آن را شتاب بخشیده است، چنان بی وقفه رشد می کند که هر ساله مکان های جدید زیارت پیشنهاد و یا توسط آژانس های گردشگری و سیاسی ایجاد می شوند که آگاهی نوین و جست و جوی آشفته ی آن برای معنا و تعالی را در هم می آمیزد. البته سیاست لزوما به رویارویی ای خشن ختم نمی شود. حاکمان قرون وسطی و مشاوران آنها می دانستند چطور، به روشی کما بیش محسوس یا نامحسوس، بیشترین بهره را برای تقویت جاه طلبی های سیاسی خود، از بسیاری از زیارت های محبوب ببرند.

فصل اول

راه زائران سنت جمیز و اسلام

زیارت، سیاست و شبه نظامیان

در این فصل ثروت معنوی اعطا شده به کامپوستلا (Compostela)، مکانی برای زیارت مسیحیان در اروپا، را مورد توجه قرار می دهد. قابل توجه است که، در کنار این ثروت معنوی، به ثروت مادی ای که سیل عظیم زائران آن را تولید می کنند نیز ذکر شده است. در این فصل بر مجموعه ای از متون روایی عربی نیز مروری شده است که از این مکان نام برده اند و بینش هایی درباره ی دلالت های دینی، سیاسی و نظامی از دیدگاه نویسندگان مسلمان فراهم می کند. بخش اعظم این روایت ها به این زیارتگاه در سانتیاگو د کامپوستلا اشاره می کنند که بدان معنا است که یافتن چنین ارجاعاتی در نگارش های این نویسنگان در مجموعه های جغرافیایی در مورد شهر سانتیاگو معمول است. آنطور که نویسندگان عرب نوشته اند، در ارجاعات به زیارت جاکوب نمادهای دینی همواره چشمگیر بوده است؛ حتا در اعزام نظامی ای که المانزور (Almanzor) علیه کامپوستلا هدایت کرد- کمپینی که محرک آن که عکس العمل های دینی فراوانی بود که از زیارت صومعه ی رسول نشأت می گرفت.

فصل دو

زائران سیاسی و قدیسان سیاسی در انگلستان قرون وسطی

هر تلاشی برای ارزیابی پیوندهای میان زیارت و سیاست با چالش های اساسی مواجه خواهد شد. موضوع صرفا آن چیزی نیست که مقصودِ افرادِ درگیر (در سیاست و زیارت) از اعمالشان است بلکه موضوع این است که معاصرین این اعمال را چگونه درک می کنند و مورخان بعدی چگونه آنها را می فهمند. در این فصل چنین مسئله ای درارتباط با زیارت در انگلستان قرون وسطی بررسی می شود. ایجاد خوانش سیاسی از زیارت های خاصِ انگلستانِ قرون وسطی فورا با دو مانع رو به رو می شود. اولین چالش گسترش محض زیارت، از سطح بسیار محلی گرفته تا سطحی بسیار بین المللی، است. دومین چالش نبود اطلاعات تفصیلی درباره ی زیارت فردی و انگیزه های آن است. زیارت عنصر اصلی منش دینی انگلیسی، از تسخیر انگلستان توسط نورمن ها تا دوره ی اصلاحات، بود  با این وجود نشانه ی کوچکی از زیارتِ آشکارا سیاسی شده وجود دارد. این امر با توجه به افزایش ظاهری فرقه های سیاسی در انگلستان اواخر قرون وسطی تعجب آور است. دیپلماسی بین المللی و دیدارهای سلطنتی فرصت هایی برای زیارت به عنوان اتفاقی عمومی با منفعت های سیاسی احتمالی پدید آورد.

فصل سه

مصیبت اسقف آدالفو (Bishop Adaulfo)

بینشی درباره ی روابط میان دین و سیاست در آغاز فرقه ی سنت جمیز

در تاریخ نگاری اخیر اجماعی وجود دارد مبنی بر اینکه خاستگاه های زیارتِ سانتیاگو د کامپوستلا به تلاش های مشترک و هماهنگ اسقف ایریا-سانتیاگو (Iria-Santiago) و پادشاهان اتریش بستگی داشته است. اما خاطره ی اسقف آدالفو، در دهه های آغازین قرن بیستم، هنوز در میان گروهِ  او زنده است. سنت جیمز به نشان پادشاهی متحد جدید اتریش و گالیسیا (Galician)، نخستین دولت واقعا مستقل در اسپانیای مسیحی شمالی، تبدیل شد. روم سنت پیتر و سنت پل را داشت و ساکنان شبه نظامی از اسپانیای شمالی که علیه مسلمانان می جنگیدند، سنت جیمز، یکی از اولین پیروان عیسی مسیح و اولین حواری شهید، را داشتند. در نتیجه، فرقه ی سنت جیمز به ابزاری ایدئولوژیک در دستان پادشاهی و زیارت مکان مقدس سانتیاگو د کاپستولا وسیله ای برای پروپاگاندای سلطنتی تبدیل شد.

فصل چهار

میان جنگ و حل منازعه

زیارت و سیاست در سرزمین مقدس

در این فصل نقش زائران و زیارت در شرق لاتین، به عنوان بخشی از جنگ و حل منازعه مرور می شود. به علاوه، فردریک (Frederick) دستاوردهای سرزمینیِ این پیمان را به تصویر می کشد: جزئیاتی که فردریک بر آنها تأکید می کند به وضوح آنهایی بودند که مورد علاقه ی زائران مسیحی بودند. فرانسیسکن ها (Franciscan)، با ساختار محکم و تورهای راهنما برای زائران، بر منافع معنوی زیارت و موهبت های مربوط به هر مکان مقدس تأکید و سنت هایی را که به عشق و رنج مسیح و مریم مربوط هستند را برجسته می کنند. در بافت سرزمین مقدس، گرایشی جدید، که در حرکت های عرفانی اروپایی ریشه داشت، بر عهد جدید و سنت های کاذب (apocryphal) (وابسته به کتب کاذب در مسیحیت و یهودیت) و نیز محتوای مسیحیِ مربوط به تقدس اورشلیم، که با سنت های اسلامی و یهودی که بر اساس عهد قدیم است اشتراکی ندارد، تأکید کرد. مکان های مقدس، در دوره ی حکومت پادشاهی لاتین و مملوک (Mamluk)، موضوع مرافعه میان دشمنان شد زیرا کنترل مکان های مقدس هم منافع اقتصادی و هم منافع سیاسی به همراه دارد.

فصل پنج

نقش دستور سنت جان[1] در زیارت و سیاست

مورد شمال پرتغال

در این فصل نقش دستور سنت جان در پرتغال  در ارتباط با دلالت های سیاسی زیارت بررسی می شود. پیشنهاد می شود که دیدگاهی جامع، چه از لحاظ جغرافیایی و چه از لحاظ مفهومی، اتخاذ شود  زیرا این مفید ترین و شاید تنها راه ممکن برای بحث از موضوع است. بنابراین این فصل برای در نظر گرفتن وجوهی مناسب است که دستور سنت جان را دیگر نهادها متمایز می کند و نیز وجوهی که با دیگر دستورات، از نظر دستورات دینی و نظامی، مشابه است. در شمال پرتغال، برادران سنت جان ارزش خود را از طریق شرکت در زیارت و کمک به پابرجا ماندن آن ثابت کردند در حالی که در جنوب آنها در صف مقدم جنگ شرکت کردند. این دستور تضمین بین المللی شدن زیارتِ سانتیاگو د کامپوستلا بود.

فصل شش

زیارت با منافع اضافی

زیارت و سیاست در رومِ پاپ اینوسنت سوم (Innocent III)

رقابت شدیدی که بین جنگجویان صلیبی وجود داشت، کسانی که خودشان را زائر ادعایی می دانستند، بینشی با ارزش در مورد زائران و سیاست به طور کلی و افرادی که به روم سفر می کردند به طور خاص، فراهم می کند. دقیقا در همین زمان روم با این خطر بسیار واقعی مواجه بود که اهمیت اش تحت الشعاع اورشلیم و کامپوستلا، دو مقصد زیارتی بزرگ مسیحیان، قرار گیرد. لازم بود لوتاریو از سگنی (Lotario of Segni) وجهه ی مذهبی زیارتِ روم را تقویت کند و جنبه های سیاسی آن را کم اهمیت جلوه دهد در حالی که تمام فعالیت های ارزشمند و ضروری کسانی که برای چنین اهدافی به روم می آمدند را حفظ کند. منافع اضافی که در معنای وسیع آن تجارت عریضه های کوریا (Curia)، دعاوی حقوقی، حضور واقعی پاپ، درخواست لطف از او و یا شنیدن سخنرانی او و یا ایراد خطبه را شامل می شود، بعدا بخشی از پروسه ی معمول زیارت شد. از میان منافعی که زیارت برای زائر معمولی داشت، پاپ اینوسنت تلاش کرد بر شفاهای معجزه وار و آگاهی بیشتر از رستگاری و رهانش شخصی تأکید کند.

فصل هفت

لوکا (Lucca) و زیارت در اواخر قرون وسطی

شدآمد دوسویه

زیارت شدآمدی دوسویه برای شهر توسکانی (Tuscan) (منطقه ای در مرکز ایتالیا) لوکا بود زیرا وقتی زائران از شهر به سمت زیارتگاه ها و اطراف آن عازم می شدند، زائران از جاهای دیگر نیز به خود لوکا جذب می شدند. قطعا این استدلالی است مبنی بر اینکه نوعی شدآمد سه طرفه وجود داشت زیرا لوکا تنها به خودی خود مقصد زیارتی نبود، بلکه منزلگاه مهمی در ویا فرانسگینا (Via Francigena)، یکی از جاده های اصلی از شمال ایتالیا به روم، بود. شکلی از زیارت که در وصیت های لوچس (Lucchese) بسیار دیده می شود، زیارت کلیسای محلی سن میشل آنجلی (San Michele Angeli) در مونته برانکالو (Monte Brancalo)، در چند مایلی لوکا، است. این تنها شکل زیارت است که گاهی تصریح شده است که زائر باید زن باشد. انگیزه ی اصلی زیارت، خواه شخصا یا توسط نائب انجام شود، به دست آوردن بخشش و عفوی است که در زیارتگاه های خاصی عرضه می شود.

فصل هشت

سیاستِ مراقبت از زائر

مطالعه ی رونسِسوَلِس (Roncesvalles) (روستایی در ناوارا (Navarre) در شمال اسپانیا

یوشاندرس گالگو (JosAndrs-Gallego) به شگفتی ای اشاره می کند که یک ربع قرن پیش، به دلیل فهمیدن این نکته برای او به وجود آمد که زیارتِ سانتیاگو، لااقل تا جایی که بائولوس، پیشکار یا خزانه دار شهر کاستیلیای (Castilian city) بورگوس (Burgo)، را تحریک کردند تا از فشار وارد شده به خزانه ی بیمارستان و دیگر صدقه خانه های شهر شکایت کند- فشاری که علت آن ازدحام و رفت و برگشت زائران بود- تا قرن هجده یک واقعیت بسیار زنده بود. تننسیا (the districts) یکی از مناطقی بود که پادشاهی به آنها تقسیم شد. نواحی توسط افراد برجسته ی نادری اداره می شد که از خانواده اشراف، با وظایف سیاسی، نظامی، قضایی و مالیاتی، بودند. در قرن سیزده، بخش ها(زیرمجموعه ی شهرستان) جایگزین این نواحی شدند و مرینو (Merino) آن را ادراه می کرد، رونسسولس تا قرن نوزده در بخش سنگسا (Sangesa) باقی ماند؛ زمانی که در ناوارا بخش ها به حوزه های قضایی تبدیل شدند. سازمان مدنی رونسسولس، به عنوان جمعیتی سیاسی، یک جامعه ی بیمارستانی را هم سازمان دهی کرد.

فصل نه

زیارت نوین و کهن در بافت جنگ داخلی اسپانیا

جنگ داخلی اسپانیا اتفاقی دراماتیک و فوق العاده کرال (choral) بود، یک تراژدی یونانی با حضور دائمی مردم در میان قهرمانان اصلی آن. چهار برنامه در طول جنگ داخلی، به مناسبت دو عید بزرگ، برگزار شد: سنت جیمز بزرگ (St. James the Great) در 25 جولای و تغییر سنت در 30 دسامبر. به هرحال، جنگ داخلی زائران کاتولیک را تهییج کرد و تعجب آور است که دولت ملی گرا نیز هم از شکل های غیر منتظره ی زیارت، مانند سازمان دهی زیارت مکه در مناطق تحت کنترل اسپانیا در مراکش، حمایت کرد و هم فعالانه آنها را سامان داد. سازمان دهی زیارت مکه در میان تعدادی از فعالیت ها در حمایت از مسلمانان مراکشی قابل توجه است؛ فعالیت هایی  مانند ساخت مسجد که مقامات مذهبی اسپانیا نظر مساعدی درباره ی آنها نداشتند. مخالفانِ سرکوبگری بعد از جنگ و جنبش مقاومت ضد فرانکو، مخصوصا در سال های اخیر، مقبره ای برای سربازان گم نام و جاده هایی ساختند که در حال به وجود آوردن زیارت جایگزین و یا مستقیما سیاسی هستند.

فصل ده

زیارت در اسلوونی و اهمیت سیاسی آن

در این فصل تلاش می شود تجربه ی نویسنده به عنوان زائری جوان در یوگوسلاوی سابق، که در بافت گذشته ی پیچیده ی کشور انجام شده است، توصیف شود که ممکن است به فهم بهتر پیشینه ی دینی کمک کند. در طول جنگ جهانی دوم، کشور توسط آلمانی ها، ایتالیایی ها و مجارها اشغال شد و در پی آن، تا سال 1191 که اسلوونی استقلال کامل خود را اعلام کرد، بخشی از جموری سوسیالسیت یوگوسلاوی بود. همچنین هر هفت سال یک بار کسانی که به زیارتگاه های شارلمان (Charlemagne) و سه پادشاه کلن (Cologne)، به ترتیب در آخن (Aachen)  و کلن، سفر می کردند، به زیارت اسلوونی می رفتند. این نوشته نحوه های تأثیر عوامل سیاسی بر زیارت در اسلوونی و فراتر از مرزهای آن را بررسی می کند. هزاران نفری که بعد از آرام شدن اوضاع در دهه ی 60، برای زیارت به مکان های زیارتی سرازیر شدند، ماهیت ریشه دار سنت زیارت در اسلوونی را نشان می دهد.

فصل یازده

زیارت تعز (Taizé) در استونی

در این فصل زمینه ی لازم برای زیارت معاصر تعز در استونی فراهم می شود.  توضیح مقداری از سابقه ی تاریخی زیارت در استونی و نیز تاریخچه ی دینی استونی به صورت کلی، مهم است. کلیساهای سنتی و گروه های مذهبی کوچک تر در استونی شوروی دوام آوردند. به نظر می رسد این تا حدودی نتیجه ی ملاحظات سیاست خارجی و تا حدودی نداشتن قدرت کافی برای حذف کامل سازمان های مذهبی بود. صومعه ی فتیتسا (Phtitsa) بازدیدکنندگان را نه تنها از استونی بلکه از سراسر اتحاد شوروی جذب کرد. فتیتسا همچنین به مرکزی مهم تبدیل شد، صومعه ای برای زنان که برای بازدیدکنندگان به عنوان نسخه ی شورویِ وحدت گراییِ کلیساییِ جامعه ی تعز معرفی می شد که تلاش دو مؤسسه در همکاری وحدت گرایی کلیسایی را مقایسه می کرد. اطلاعات در مورد تعز از طریق حلقه ی دوستان، از جمله شبانان کلیسای لوتری انجیلی استونیایی (Estonian Evangelical Lutheran Church)، (EELC)،  پخش می شد. زیارت ها نشان داد که مسیحیان نباید در حاشیه ی جامعه باشند.

فصل دوازده

اشکال جدید زیارت

این فصل نگاهی دارد به منابع جدید تقدس، یعنی انواع بدیع زیارت در جوامع مدرن. در این فصل بازکشف و بازتفسیر مکان های زیارتی کهن مرور می شود. همچنین از فروپاشی فرهنگ مسیحی رایج در جهان غرب، چه کاتولیک چه ارتدوکس و چه پروتستان، بحث می شود. این فصل همچنین شفاف نبودن مرز میان سنت های مسیحی مختلف و یا حتا معنویت ها و ادیان مختلف و علاقه ی فزاینده به وام گرفتن از منابعی که قبلا بیگانه محسوب می شدند را نشان می دهد. در جوامع دو قطبی اواخر قرن نوزده و اوایل قرن بیست، زیارت اغلب برای تأکید بر هویت گروهی بود. فردگرایی و در مقابل آن تنگنا هراسی که سبب حالات جمعی می شد، به پراکنده گزینی ای انجامید که در آن افراد معانی خود را از منابع بسیار مختلفی استنتاج می کردند. به عنوان مثال، در گلاستونبری (Glastonbury)  نه تنها مسیحیان و نیو آگرس ها (New Agers) (طیفی از سبک های دینی و معنوی که در دهه ی 70 رواج یافت و پراکنده گزینی و سیستم غیر نظام مندِ آن ارائه ی تعریف دقیقی از آن را دشوار می کند)، بلکه مسیحیانِ نیو آگرس هم حضور دارند. نیوآگرس ها ادعا می کنند که انرژی تولید شده از گلاستونبری آن قدر قدرتمند است که لازم است هر از چند گاهی از آن دور شوند.

منابع

سایت ها:

Taylor & Francis eBooks

Amazon.com

 

 

[1] دستور سنت جان، مخفف محترم ترین دستور بیمارستان سنت جان از اورشلیم است که به سنت جان بین المللی نیز شناخته می شود، یک فرمان سلطنتی شوالیه گری در سال 1888 که ملکه ویکتوریا به سنت جانِ غسل تعمید دهنده تقدیم کرد.