گزارش کتاب زیارت زنان مسلمان از مکه و اطراف آن
Muslim Women Pilgrimage to Mecca and Beyond; Marjo Buitelaar, Manja Stephan-Emmrich, Viola Thimm; Routledge; 2021
نویسنده گزارش: رقیه حق گویان
درباره ی نویسندگان
ماریو باتلر (Marjo Buitelaar) انسان شناس و استاد اسلام معاصر در دانشگاه گرونینگن (Groningen) در هلند است. او مدیر پروژه ی تحقیقی "بیان های مدرن زیارت مکه" است که سازمان تحقیقات علمی هلند (Netherlands Organisation for Scientific Research ) (NWO) بودجه ی آن را تأمین می کند.
مانیا استفان امریچ (Manja Stephan-Emmrich) استاد مطالعات فرامنطقه ای آسیای مرکزی (Transregional Central Asian Studies)، با تمرکز ویژه بر اسلام و مهاجرت، در مؤسسه ی مطالعات آسیا و افریقا در دانشگاه هوبولت برلین (Humboldt-Universität zu) در آلمان است.
ویولا تیم (Viola Thimm) دواطلب استادی در مؤسسه ی انسان شناسی دانشگاه هایدلبرگ (Heidelberg) در آلمان است. او از سال 2013 محقق اصلی پرژه ی "از مالزی تا دبی: زیارت مسلمانان و جنسیت در زمینه ی شیوه های مصرف" بوده است.
مقدمه
هدف اصلی این کتاب پیکربندی مجدد درک ما از زیارت مدرن مسلمانان از لنز پویایی نوین زنان است. این کتاب، با در نظر گرفتن زیارت مکه همراه با شاخ و برگ های سیاسی، اقتصادی و سیاسی آن، به عنوان سهم اختصاصی مسلمانان در جهانی شدن، تأملی نظری فراهم می کند پیرامون برهمکنش متقابل پویایی اجتماعی و فیزیکی زنان با ریشه داریِ آن در روابط اجتماعی متعدد، تعیین هویت ها و ساختارهای قدرتی که زیست‌جهان های زنان را شکل می دهد. این کار با به کار بردن و معرفی تنوع گسترده ای از حج زنان و دیگر اعمال و تجارب زیارتی مسلمانان در موردهای مطالعاتی تاریخی و انسان شناسانه انجام می شود. استدلال می شود که ترکیب نظریه ی جنسیت با مطالعات پویایی (mobility studies) و دیدگاه ادیان امروزی به درک بهتر عاملیت زائران زن به عنوان بازیگران فعالی کمک می کند که روش های مقتدرانه ی انجام و معقول کردن سنت های زیارتی متنوع را فهم، گفت و گوی مجدد و بازسازی می کنند. به علاوه، جهان زیارتِ زنان به عنوان موضوع تحقیقی مقطعی معرفی می شود که به تحقیقات زیارت و به طورکلی تر مطالعات پویایی و سفر کمک می کند و به طور خاص دیدگاه ها و نگرش های جدیدی در زمینه ی مطالعاتِ زیارت ِمسلمانان پیشنهاد می دهد.
فصل اول
تحت نظارت مردانه؟
طبق یکی از مجموعه های حدیثی مسلمانان، صحیح مسلم، زنان موظف هستند زیارت خود از مکه و مدینه در عربستان سعودی را تنها با همراهی همراه مرد قانونی که از اعضای خانوده ی درجه ی یک آنها باشد (محرم) انجام دهند. در این فصل تفاوت های بنیادی در تجارب زائران زن با توجه به نظارت مردانه و طبق تابعیت و باورهای اسلامی (شیعه و سنی) آنها بررسی می شود. هدف، کنکاشی است در مقوله ها و اعمال اجتماعی متقاطعِ جنسیت، باورهای اسلامی، ملیت و سن به عنوان عوامل توانمندساز و یا محدودکننده برای زیارت زنان با مقایسه ی داستان سه زن از عربستان سعودی، امارات و مالزی. از آنجا که برای زنانی که همراهی مردانه تنها به تفسیر سیستم اسلامی بستگی دارد، ملیتِ شورای همکاری خلیج فارس (Gulf Cooperation Council (GCC)) می تواند خللی برای پویایی آنها باشد و آن طور که در این فصل استدلال شده است، قانون سعودی می تواند مانع یا پوسته ی خالیِ قانونی (بر خلاف حقوق انسانی) برای شهروندان زنی باشد که برای زیارت مکان های مقدس مکه و مدینه نیاز به ویزا دارند.
فصل دو
زن جوان هلندی-مراکشی در حج
این بخش به بحث و جدال ها پیرامون قوانین سعودی در رابطه با تفکیک جنسیتی در مکان معینی در مکه از سوی گروهی از زنان زائر جوان هلندی می پردازد. نشان داده می شود که چطور موضوعی به ظاهر معمولی مثل قوانین بهداشتی در طول حج می تواند به نشانگر مسئله ی بزرگتر پشتیبانی مذهبی از برابری جنسیتی تبدیل شود؛ زنان نه تنها به این دلیل با مدیریت مکانی سعودی ها مخالفت می کنند که مزاحم سفر معنوی آنها است، بلکه چون در تضاد با دیدگاه آنها در مورد برابری جنسیتی است مخافت می کنند. نویسندگان نشان می دهند که احساس نادیده گرفته شدن حق دسترسی برابر به پاداش معنوی در مقایسه با زائرانِ مرد نقش مهمی در پاسخ های زنان به محدودیت هایی که با آن مواجه می شدند، بازی می کنند. آنها خاطر نشان می کنند که اهمیت اعتراض زنان به این محدودیت، برای آزادی حرکت فراتر از منافع دینی است. نویسندگان با مرتبط کردن معانی حج به زیست‌جهان های روزمره ی ویژه ی زنان نشان می دهند که پویایی هم بخش جدایی‌ناپذیر خودسازی دینی است و هم خواننده را آگاه می کند که تجارب دینی چطور در ارتباط با مفاهیم متغیر و ارزیابی مکان هایی تفسیر می شود که مردم در حال حاضر در آن زندگی می کنند، در گذشته مسکونی بوده و یا در آینده ساکنانی خواهند داشت.
فصل سه
قدرت روایت زنان مراکشی از حج
اگرچه سفر به حج وظیفه ی مقدس همه ی مسلمانانی است که استطاعت آن را دارند، تا همین اواخر، به دلیل دریافت های بومی از پویایی فیزیکی و اجتماعی، بیشتر مراکشی ها تمایل داشتند حج را با مردان انجام دهند تا با زنان. هر چند امروزه زائران زن بیشتری توانایی انجام حج را دارند، هم چنان قبل از آنکه قادر به انجام سفر حج شوند، با چالش های زیادی مواجه هستند. در این فصل روایت های زنان مراکشی از حج با پیش‌زمینه های متفاوت بررسی می شود؛ اینکه تجارب زنان زائر چطور به پویایی آنها در زندگی روزمره و شکل های سرمایه ی مورد نیاز برای زیارت مکه و انواع سرمایه ای که در طول انجام حج به دست می ورد، مربوط است. زنان از طبقات مختلف که تمایل دارند حج انجام دهند با چه موانع و فرصت هایی مواجه می شوند؟ چطور تجارب خود را توصیف می کنند؟ پیامدهای اجتماعی حاجی شدن برای زنان با زمینه های اجتماعی-اقتصادی متفاوت چیست؟ زنان به آتوریته ی مردان و مسئله ی برابری در زیارت چطور پاسخ دهند؟
فصل چهار
آداب زیارت زنان مسلمان شیعه از حرم بانو معصومه در قم
بانو فاطمه ی معصومه چهره ی مهم شیعی و ملی در ایران است. سالروز تولد او روز رسمی دختر است زیرا او در ایران سمبل دوشیزگی و تجرد است. این مطالعه ی انسان شناسانه کاوشی است در آداب زیارت جمعیِ گروهی از زنان شیعه ی ایرانی که از حرم حضرت معصومه بازدید می کنند. در این فصل از سفر معنوی زنان در گروه های شش نفره بحث می شود. این بررسی نشان می دهد که زنان چطور در جایی که مرزهای تفنن، گردشگری و اعمال دینی نامشخص می شود، فضای معنوی و راحتِ خیال ایجاد می کنند. زنان، با رفتن به این سفر، به اشیاء، مکان و یکدیگر مرتبط می شوند و از طریق داستان زندگی خود به روایت مقدس بانو معصومه پیوند می خورند. در حالی که زیارت به دلایل شخصی فراوانی انجام می شود، زیارت بانو به عنوان عملی سیاسی نیز تفسیر می شود که هم زمان موضع اقلیت بودگی شیعه در تاریخ اسلام جشن گرفته می شود و هم برایش سوگواری می گیرد. این فصل با تأملی بر پیچیدگی های مکانی- زمانی و جنبه های مادی زیارت پایان می یابد.
فصل پنج
لوازم آرایشی اسرائیلی بحر المیت و اعانه برای کودکان فلسطینی
خریدْ وجه مهمی در زیارت مسلمانان و مسیحیان اندونزیایی از اسرائیل و ساحل غربی است. در این فصل نقش محوری زنان در تعریف ارزش های اجتماعی از طریق فعالیت ها و گفتمان های مربوط به خرید به بحث گذاشته می شود. در راستای رونق زیارت مکه، بسیاری از آژانس های مسافرتی در اندونزی بسته های مسافرتی حلالِ جایگزین ارائه می کنند. علاوه بر مکه، یکی دیگر از مقاصد بسیار رایج در صنعت گردشگری حلالِ در حال رشد مسجدالاقصی در اورشلیم است. قابل ملاحظه است که بسته ی تورهای مسلمانان به اورشلیم به تور سرزمین مقدس مسیحی (Holy Land Tours) به اسرائیل، سرزمین های فلسطینی، اردن و مصر است که میان اقلیت چهار میلیونی مسیحیان اندونزی رایج است. هر چند احتمالا سفرنامه های مسلمانان و مسیحیان اندونزی هم‌پوشانی دارند، روایت های آنها از سفر اغلب در تعارض با هم هستند و زندگی آنها در خانه (اندونزی) به طور فزاینده ای از هم مجزا است. به هر حال، وقتی صحبت از خرید سوغاتی و هدیه است، ظاهرا زنان مسلمان و مسیحی اندونزیایی سلیقه ی مشترکی دارند. با این وجود، این حقیقت که گاهی آنها محصولات کاملا یکسانی را می خرند، مهم تر از همه لوازم آرایشیِ اسرائیلیِ بحرالمیت، به آن معنا نیست که آنها به دلیل اشتراک سلیقه، احساس همبستگی می کنند. بر عکس، بسیاری از زائران سوغات و فعالیت های خیریه ی خود را در چهارچوب گفتمان اخلاقی خاص موجود در جامعه ی خود قرار می دهند. این امر پویایی بینادرون‌دینی میان مردم اندونزی را نشان می دهد.
فصل شش
لباس نمی تواند رفتار اخلاقی را بهبود دهد.
در این فصل بر مطالعه ی موردی قوم نگارانه اتکا می شود تا کشف کند که شانس کارآفرینی برای زنان زائر جمهوری گینه (غرب گینه) به اقتصاد محلیِ (صنعتِ) زیبایی، که مخصوصا در جشن های عروسی و مناسبت های دینی کارکرد دارند، اجازه ی پدیدارشدن می دهد. تازه حاجی ها، با به اشتراک گذاشتن دانش خود از مد اسلامی و برخورداری از احترام در جامعه ی خود که اجازه می دهد بازاریابی ای که قبلا ناممکن بود به مخاطبان بیشتری برسد، به دلالان مهم مد تبدیل می شوند. حاجی ها، با وارد کردن مد لباسی که از نظر دینی مناسب است، موقعیت اجتماعی و اقتصادی خود را بهبود می دهند. کار آنها همچنین الگوهای نوظهور مصرف، مفاهیمِ دوباره پیکره بندی شده ی احترام جنسیتی و تقوا و پویایی خانوادگیِ تحول یافته را پدیدار می کند. روابط خویشاوندی همچنان به ایفا کردن نقشی مهم در دسترسی به ارتباطات تجاری و سرمایه ای ادامه می دهد. در این فصل، با استفاده از سه مورد مطالعاتی از مالکیت کسب و کار و شبکه های اجتماعیِ زائران گینه ای، مخصوصا آنهایی که از راه زیارت به دست آمده اند، به تفصیل بیان می کند که موفقیت های اجتماعی زنان چطور، در تلاقی مذهب، جنسیت و سن، به صورت بومی به تأثیرات فرهنگیِ انباشتی وابسته است.
فصل هفت
کنکاشِ سکوت ها
صدای زنان در روایت های تاریخی و فراملی سفر و تجارت به/در اقیانوس هند در بیشتر تاریخ ها به طرز قابل ملاحظه ای غایب است که به کژفهمیِ عمومی در مورد اقیانوس هند تاریخی به عنوان عرصه ی مردان معاصر و زنان ایستا منجر شده است. به هر حال، تاریخ مستند نشان می دهد زنان مسلمان صدها سال هم از عربستان و هم از آسیا از راه اقیانوس هند برای تجارت، دلایل خانوادگی و به عنوان زائر سفر کرده اند. در این فصل بر موضوع سفر حجِ تاریخی زنان در اقیانوس آرام، از حدود قرن 13 تا قرن 17، تمرکز کرده است. نویسنده، با گردآوری بیش از 500 سال از روایت های زنانی که برای حج به این منطقه سفر کرده اند، شواهدی را شناسایی کرده است که به فهم بهتر ما از نقش زنان در شبکه های پیشین دانش و شیوه ی عمل اسلامی کمک می کند و نشان می دهد احیای صدای زنان در روایت های تاریخی حج چطور ممکن است تصورهای معمول در مورد گسترش اسلام در منطقه را به چالش بکشد.
فصل هشت
زنان بوسنی در حج
در این فصل حج زنان بوسنیایی آن طور که در مجلات و مقالات یوگوسلاوی سوسیالیست به تصویر کشیده است، بررسی می شود. هر چند زنان در قرن بیستم و قبل از آن به حج می رفتند، در نگاه اول چندان در منابع دیده نمی شوند. در این مطالعه، مراحل مختلف گفتمان در مورد تحرک زنان را دنبال می کند: از جدال ها بر سر اجازه ی سفر برای زن تا ساختن تصویری از یک حاجی ایده آل و سر انجام دفاع در برابر حملات مطبوعات متخاصم به زنان برای نوشتن درباره ی تجربه ی زیارت شان. به این طربق ما می توانیم بر هم کنش پویا و پدیداری را ببینیم که لزوما هم پپوشانی ندارند. دهه های آخر قرن بیستم روش هایی را نشان میدهد که از آن طریق باز شدن جو عمومی به ظهور نوشته ی زنانه در مورد حج و کنترل پدیداری بر اساس شروط خود زنان کمک کرد.
فصل نه
سرزمین عجایب: زیارت بنت الشاطی
دانشمند علوم قرآنی، بنت الشاطی (تخلص عایشه عبد الرحمن، نویسنده ی شهیر مصری) در کتاب ارضی المعجزات، رحله فی جزیره العرب (سرزمین معجزه ها: سفر به سرزمین حجاز) سفر خود به مکه برای حج عمره و بازدیدش از مدینه در سال 1951 را شرح می دهد. او به همراه تعدادی از اساتید دانشگاه و دانشجویان دانشگاه قاهره به این سفر می رود. سرزمین معجزه ها بسیار معروف شد و تجدید چاپ های متعددی داشت. در ویرایش کتاب در سال 1972 گزارشی از حج او در این سال به کتاب اضافه شد. بنت الشاطی از نخستین زنان مصری بود که یک مطالعه و اثر آکادمیک که تمرکزش بر موضوعاتی مربوط به اصلاح دینی، فرهنگ عربی و آزادی زنان است را به اتمام رساند. او در کتاب ارض المعجزات قالب سفر به سرزمین مقدس را برای بحث از دل مشغولی های اصلی خود مانند میراث دینی و فرهنگیِ عربی، رابطه ی میان اسلام و مدرنیته جایگاه زنان در جامعه ی اسلامی استفاده کرد. در این نوشته تحلیلی از سفرنامه ی او در بافت تفکر اصلاحی اش و جریانات کلی تر مدرنیستی در فرهنگ مصر در نیمه ی اول قرن بیستم ارائه می شود.
فصل ده
جا پای جای هاجر گذاشتن برای آوردن حج به خانه
در این فصل از خاطرات یک حج به نام تنها ایستاده (Standing Alone) (2006) نوشته ی اسرا نعمانی بحث می شود تا نشان داده شود او چگونه قبل، حین و بعد از انجام حج اش بین گفتمان های اخلاقی زیادی در آمد و شد است که زندگی روزمره ی او را تحت تأثیر قرار می دهد تا حس تعلق های چندگانه ی او را معقول سازد و مطالبه ی فضای بیشتری برای مشارکت زنان در جامعه ی مسلمان امروز کند. با استفاده از تئوری خود گفت و شنودی (Dialogical Self theory (DST)) (Hermans & Hermans-Konopka) برای تحلیل گفت و گو میان صداهای متعددِ به لحاظ زمانی و مکانی دارای وضعیت خاص که باعث فراگیری خاطرات نعمانی شد، استدلال می شود که آنچه نویسنده به عنوان جا پای جای هاجر گذاشتن به معنای واقعی کلمه تجربه می کند- مانند او یک مادر تنها که ایمانش به خدا و نجاتش توسط او در طول حج نشان داده می شود- این است که یک الگوی زن قوی پیدا می کند تا با او همانند شود. در نتیجه، نعمانی با تطبیق اسلام به عنوان یک گفتمان اخلاقی توانمند، تجربه ی شگفت خود از حج را به خانه می برد تا به فعالی تبدیل شود که حقوق زنان مسلمان به عنوان شهروندان برابر در جامعه های مختلفی که او به آنها تعلق دارد را مطالبه می کند.
منابع
سایت ها:
Amazon.com
Taylor & Francis eBooks