خلاصه و گزارش کتاب «گردشگری مذهبی و مدیریت زیارت»
Religious Tourism and Pilgrimage Management, An International Perspective; 2nd Edition; Razaq Raj and Kevin Griffin; 2015
نویسنده گزارش: محمد یوسفلویی
این کتاب اولین بار در سال ۲۰۰۷ با سرویراستاری دکتر رزاق راج (Razaq Raj) از دانشکده تجارت و کسب‌وکار دانشگاه لیدز انگلستان، منتشر شد و پس از استقبال فراوان، مجدداً در سال ۲۰۱۵ با ویراست جدید به‌صورت مجموعه‌ای کامل‌تر به خوانندگان عرضه شد. کتاب «گردشگری مذهبی و مدیریت زیارت» با مشارکت قریب به ۲۵ نفر از پژوهشگران این عرصه به رشته تحریر درآمده است و در ۲۱ فصل تنظیم شده است. در ۱۱ فصل نخستِ این کتاب، مقالاتی می‌خوانیم درباره مفهوم زیارت و اماکن مقدسه، مدیریت گردشگری دینی، سیاستگذاری زیارت و گردشگری دینی و اموری از این دست و در ۱۰ فصل بعدی ده مطالعه موردی در موضوع گردشگری و زیارت ارائه می‌شود که هرکدام به گوشه‌ای از دنیا و مکان‌ّهای متفاوتی که در آنها وجود دارند می‌پردازند.
طبق آنچه در مقدمه کتاب بیان شده است، این کتاب تلاشی است برای بیان توضیحاتی ابتدایی درباره مفاهیم مرتبط با گردشگری دینی مانند اعمال عبادی، مکان‌های مقدس، قوانین مکان‌های مقدس و... . همچنین به چند مطالعه موردی معاصر در حوزه گردشگری دینی پرداخته است که طیف وسیعی از دیدگاه‌های مربوط به این حوزه را ازجمله مناطقی که برای باورمندان به ادیان نوپدید ارزشمندند را پوشش می‌دهد و تمرینی است برای تطبیق مفاهیم مطالعات گردشگری دینی بر مصادیق آن.
در فصل اول درباره دشواری تعریف مفهوم دین و گردشگری و سپس پیچیدگی بیان نحوه ارتباط این دو با هم صحبت می‌شود. همچنین بیان می‌شود که چگونه ارتباط این دو با یکدیگر منجر به پیدایش عناصر اقتصادی جدید می‌شود و این عناصر اقتصادی به نوبه خود، باعث تغییر آئین‌های دینی می‌شوند.
نویسندة فصل دوم، در این فصل درباره اهمیت سفرهای دینی صحبت می‌کند و نیز اینکه زیارت و انگیزه‌های آن در سال‌های اخیر چه تعییراتی کرده است. در این فصل تاکید می‌شود که اکنون زیارت به یک صنعت در حوزه گردشگری تبدیل شده است و در این حوزه، فرهنگی مشابه فرهنگ دنیاگرایی در صنعت توریسم پا گرفته است.
در فصل سوم، طیفی از مکان‌های دینی و آئینی در دنیا و به‌ویژه در انگلستان معرفی می‌شود که مرکزی برای افزایش معنویت و بهکامی بوده‌اند. سپس با تمرکز بر کلیساهای محلی در انگلستان، به این موضوع پرداخته می‌شودکه اقتصادِ روبه‌رشدِ زیارت می‌تواند به پایداری زیرساخت‌های مربوط به زیارت و گردشگری دینی کمک کند.
در فصل چهارم، نویسندگان به ذاتِ مشکل‌ساز سفرهای زیارتی و دینی به‌عنوان بخشی از صنعت توریسم می‌پردازند و با تمرکز بر زائرانی که با اهداف زیارتی اقدام به سفر می‌کنند، یک مصداق موردی در ایرلند را بررسی می‌کنند. نویسندگان با نام بردن از گروه گردشگری دینی و زیارتی اطلس سعی دارند به بررسی انگیزه مسافران و زائران دینی برای سفر به ایرلند را بپردازند. در این فصل درباره افزایش سکولاریزاسیون و کاهش سفرهای مذهبی و نیز افزایش مسافران بین‌المللی و جهانی‌شدنِ این پدیده صحبت می‌شود.
در فصل پنجم، دو نویسندة فصل یک چهارچوب مفهومی و نظری درباره گردشگری دینی و مدارای مذهبی ارائه می‌دهند. نویسندگان در این فصل تأثیرات اقتصادی، اجتماعی و محیطی گردشگری را که یکی از مهم‌ترین موضوعاتی است که شخصیت‌های آکادمیک و کنشگران به آن می‌پردازند، ارزیابی می‌کنند و درباره موضوع جذاب تأثیر مثبت گردشگری دینی بر افزایش رواداری مذهبی و گسترش صلح نیز گفتگو می‌کنند و در مورد این بحث می‌کنند که گردشگری دینی می‌تواند هم بر تقویت بنیان‌های مذهبی یک شخصِ دیندار تأثیر بگذارد و هم بر رواداری نسبت به پیروان دیگر ادیان.
در فصل ششم، نگارندگانِ فصلْ بسیاری از اصول تروریسم را با ارجاع به اقدامات بی‌رحمانه‌ای که علیه بازدیدکنندگان از امکان مقدس انجام شده است، واکاوی می‌کنند و انگیزه و دیدگاهی را که در ذهن این افراد وجود داشته است، مورد بررسی قرار می‌دهند. در نهایت نیز بینش‌هایی به دست می‌دهند درباره انگیزه سفر زائران به سوی مقاصد مذهبی، انگیزه‌هایی مانند بخشش گناهان، افزایش معنویت، شفای بیماری‌ها یا رفع مشکلات.
فصل هفتم به بررسی انگیزه‌های زائران در طول تاریخ و نیز در دوران معاصر اختصاص دارد. سه نویسندة این فصل مشارکت زائران در زیارت، جشن‌ها و گردهمایی‌های مذهبی و رویدادهای دینی را مورد ارزیابی قرارا می‌دهند و مباحثی درخصوص نظریة محتوا و نظریة فرآیند مطرح می‌کنند و تلاش‌های علمی مازلو (Maslow, 1954) و هرزبرگ (Herzberg, 1974) را برای تحلیل انگیزه زیارت و گردشگری مذهبی به کار می‌برند.
فصل هشتم درصدد آن است که نشان دهد بازدیدکنندگان از مکان‌های مذهبی تنها به‌دنبال مواجهه با مقاصد گردشگری دینی و... نیستند بلکه درجستجوی طیفی از تجربیات مختلفند. همچنین در این فصل درباره این صحبت می‌شود که افرادْ از تجربه بازدید و زیارت از اماکن مقدس، معنای مد نظر خود را برای خود می‌سازند. همچنین نویسندة فصل تاکید می‌کند که مدل‌های موجود برای تحلیل چیستی زیارت و گردشگری نمی‌تواند تجارب چندبُعدی زائران را توضیح دهد.
فصل نهم بر یک چهارچوب تاریخی از زیارت تمرکز دارد و در ادامه، به بنیادهای معنوی زیارت می‌پردازد و نیز احساساتی که زائران مسیحی در تجربه زیارتی خود با آن روبه‌رو می‌شوند را پیش می‌کشد که این احساس می‌تواند یکی از مهم‌ترین بخش‌های زندگی یک مؤمن و تجربه‌ای زیبایی‌شناسانه باشد و تا حدودی با ویژگی‌هایی که در مطالعات آکادمیک به زیارت نسبت داده می‌شود تفاوت دارد.
فصل دهم این موضوع را مورد بررسی قرار داده است که شبکه‌های اجتماعی چه تأثیری بر تغییر توسعه مکان‌های مذهبی دارند و چطور گردش آزاد اطلاعات و آسان‌شدن تماس و ارتباط بین انسان‌ها عمل زیارت را به یک کالای مصرفی در صنعت توریسم و گردشگری تبدیل کرده‌اند.
در فصل یازدهم نویسندگان یک مطالعه موردی از تأسیس یک مرکز مربوط به گردشگران مذهبی در مجارستان را محور بحث خود قرار می‌دهند و به واسطه آن نقش مصرف‌کنندگان (این محصول توریستی) و بازدیدکنندگان را در هم‌آفرینی تجربه زیارت بررسی می‌کنند و معتقدند نقش آنها در این حوزه یک نقش حیاتی است و ادبیات مطالعاتیِ موجود برای بررسی دامنه گسترده و پیچیده گردشگی زیارتی کافی نیست.
در فصل دوازدهم نویسنده با پیش‌کشیدن حج سعی دارد اثبات کند موضوع حج در اسلام یک امر اساسی است که با دیگر انواع گردشگری مذهبی در جهان متفاوت است و نمی‌توان آن را پدیده‌ای توریستی دانست.
دو نویسندة فصل سیزدهم انگیزه‌های گردشگران مذهبی بودایی در بازدید از مکان‌های گردشگری در کشورهای حوزه آسیای جنوب شرقی را مورد بررسی قرار می‌دهند. آنها با تمرکز بر تایلند درباره انگیزه‌های گردشگران مذهبی در سفر به تایلند صحبت می‌کنند و استراتژی‌های مورد نیاز برای برطرف کردن موانعِ پیش روی این گرشگران را نیز بیان می‌کنند.
فصل چهاردهم گردشگران مذهبی شمال اروپا را که مقصد آنها مکان‌های مقدس اسرائیل است مورد ارزیابی قرار داده و به این نکته اشاره کرده که در آنجا و در شهری مثل اورشلیم (بیت المقدس) مکان‌های زیارتی بسیاری وجود دارد که برای پیروان سه دین بزرگ ابراهیمی مقدس و مهم‌اند و این نکته منحصربه‌فردی است. در نهایت هم روایت‌های شخصی زائرانی را نقل می‌کند که از نظرسنجی یک آژانس مسافرتی فنلاندی از ۲۸۵ مسافر به دست آمده است.
فصل پانزدهم به ارزیابی رابطه بین میزان مصرف محصول گردشگری و میزان رضایت گردشگران اختصاص دارد. در این راستا ویژگی‌های اقتصادی-اجتماعی مصرف‌کنندگان و عوامل مؤثر بر نحوه استفاده از مکان‌های مذهبی بررسی می‌شود و مکان‌های گردشگری بسیاری در کشورهای مختلف در آفریقا مورد ارزیابی قرار می‌گیرد.
در فصل شانزدهم موضوع عاشورا و گرامی‌داشت آن مورد بحث قرار گرفته است. نویسندگانِ فصلْ واقعه تاریخی عاشورا را روایت می‌کنند که منجر به اهمیت آن و گرامی‌داشتش توسط شیعیان شده است و سپس به این نکته می‌پردازند که این واقعه چه ارتباطی با گروه‌های مختلف مسلمانان دارد. همچنین به نحوه‌های مختلف گرامی‌داشت این واقعه پرداخته شده است و سپس به این موضوع اشاره شده است که چطور این موضوع که به شهر کربلا در عراق مربوط است در مکان‌هایی مانند ایرلند با جامعه مسلمانان بسیار کوچک، گرامی داشته می‌شود و بُعد مسافت چطور توانسته موجب پیدایش بحث زیارت نیابتی شود.
در فصل هفدهم نویسندگان بینش‌هایی از ظرفیت‌های گردشگری مذهبی شمال پرتغال ارائه می‌دهند. گردشگری مذهبی به‌مثابه سفری شناخته می‌شود با کارکردهای متفاوت که با دیگر انواع گردشگری تعامل دارد و البته عناصر مذهبی در آن غالب است. آنها همچنین تغییراتِ رخ‌داده در سیاست‌های منطقه‌ای و ملی را که به گردشگری مذهبی مرتبط می‌شده و در بازه زمانی بین ۲۰۰۳ و ۲۰۱۳ انجام شده است، بیان کرده و توصیه می‌کنند سیاست‌های گردشگری در مناطق شمالی پرتغال باید با میراث دینی سازگار بوده و با استراتژی‌های ملی در باب گردشگری همسو باشد.
در فصل هجدهم یادمان یک آتش‌سوزی تراژیک در یک کلوپ شبانه در بوینس آیرس که در آن، تعداد بسیاری از حاضران کشته شدند، مورد بررسی قرار می‌گیرد. نویسندگان به ریشه‌های مردم‌شناسانه گردشگری زائرانه و نیز رابطه بین انسان‌ها و مرگ آنها اشاره می‌کنند. همچنین به چالش‌های جذب گردشگر برای این مکان و امور دیگر مربوط به آن می‌پردازند.
فصل نوزدهم در یک مطالعه موردی، بر مناطق جنوب لبنان تمرکز دارد که در نزدیکی شهرها و روستاهای آن، مناطق مقدسی مانند صدها کلیسا، صومعه، مسجد، مقام و... وجود دارد. در این فصل فعالیت‌های انجام‌شده برای بازتعریف و برندسازی مجدد لبنان به عنوان مقصدی برای گردشگری مذهبی نیز مورد بررسی قرار می‌گیرد.
در فصل بیستم نویسندگانْ یک مکان مقدس برای مسیحیان کاتولیک در جزیره مالت را برای مطالعه موردی خویش برگزیده‌اند و درباره موقوفات بسیاری که در قرن شانزدهم به آن مکان اختصاص یافته است و نیز انگیزه‌های سیاسی‌ای که در پس این وقف‌ها وجود داشته است، بحث می‌کنند.
در فصل بیست و یکم یک شرکت بیمه بین‌المللی بحرینی به نام تکافل (Takaful) محور بحث قرار گرفته است که با ارائه خدمات بیمه بر اساس فقه و حدود اسلامی به مسافرانی که قصد بازدید از اماکن زیارتی مسلمانان را دارند، این امر را برای آنان میسر کرده است. همچنین در این فصل مقایسه‌ای انجام شده است بین بیمه کلاسیک غربی و بیمه اسلامی.