گزارش کتاب راه‌های تازه در مطالعات زیارت
New Pathways in Pilgrimage Studies: Global Perspectives; Dionigi Albera, John Eade; 2017
نویسنده گزارش: رقیه حق‌گویان
این کتاب در یازده فصل به بررسی مفهوم زیارت در بافت‌هایی غیر از بافت انگلیسی‌زبان و مسیحی و بیان اهمیت آن می‌پردازد.
درباره‌ی نویسندگان:
دیونیجی آلبرا (Dionigi Albera) مدیر تحقیقات در CNRS و نیز سرپرستِ موسسه‌ی قوم‌شناسی مدیترانه‌ای، اروپایی و تطبیقی (Institute of Mediterranean, European and Comparative Ethnology) در دانشگاه اکس مارسی (Aix-Marseille) در فرانسه است.
جان اد (John Eade) استاد جامعه‌شناسی و مردم‌شناسی در دانشگاه روهمپتون (Roehampton) در انگلیس، محقق دپارتمان مطالعات دین در دانشگاه تورنتوی کانادا و از بنیان‌گذاران مجموعه مطالعات راتلج در زیارت، سفرهای مذهبی و گردشگری است.
مقدمه
هر چند حجم تحقیقات و تألیفات درباره‌ی زیارت افزایش زیادی داشته است، بخش غالب آنها پیرامون اروپای غربی و امریکای شمالی است. آلبرا و اید (Albera and Eade) در ویرایش قبلی کتاب خود، دیدگاه‌های بین‌المللی در مورد مطالعات زیارت (International Perspectives on Pilgrimage Studies, Routledge, 2015)، تلاش کردند تا دیگاه های نظری و جغرافیایی در مورد مطالعات زیارت به زبان انگلیسی را بسط دهند. این مجموعه مقالات جدید بر اساس اثر قبلی آنها نگاشته شده و به جای اوراسیا بر مناطقی از جهان تمرکز کرده است که زیارت غیر مسیحی در آن فراوان است. فصل‌های جداگانه به عمل زیارت در مغرب و جنوب آسیا، زیارت هندوها در هند و سنت‌های زیارتی مختلف در مالزی و چین و نیز جزایر اقیانوس آرام، استرالیا، افریقای جنوبی و امریکای لاتین می‌پردازد که زیارت‌های مسیحی با سنت‌های محلی همزیستی و گاهی درهم‌تنیدگی دارد. این کتاب تأثیر فرآیندهای سیاسی و اقتصادی بر زیارت‌های مذهبی را نیز نشان می‌دهد و به بحث از گسترش مهم زیارت سکولار و گردشگری می‌پردازد. کتاب راه‌های جدید در مطالعات زیارت: دیدگاه‌های جهانی که دیدگاهی خلاقانه، بین المللی و بینارشته‌ای دارد، مورد علاقه‌ی کسانی خواهد بود که در مطالعات دین، مطالعات زیارت، مردم‌شناسی، جغرافیای فرهنگی و مطالعات توده‌شناسی فعال هستند.
فصل اول
مطالعات زیارت در چشم‌اندازهای جهانی
امروزه در سراسر جهان میلیون ها نفر به مکان‌های زیارتی- که در اینجا اینگونه تعریف شده اند: مکان‌هایی دارای اهمیت فراوان، چه به لحاظ فردی و چه به لحاظ گروهی- سفر و از آنها بازدید می‌کنند. هر چند آنچه ما احتمالا برای تمیز دادن از دو سفر سنتی دیگر- زیارت مجازی یا خیالی و نیاز فردی به تکامل اخلاقی در طی زمان- مکان زیارت می‌نامیم مدت زمان زیادی با دینِ نهادی گره خورده است، بازدیدکنندگان از مکان‌های مذهبی دلایل متعددی برای این کار دارند و ممکن است بعضی از آنها هیچ علقه‌ای به باورها و اعمال دینی نداشته باشند. زیارت سکولار در اطراف مکان‌هایی که رنج ملی و اخلاقی در آنها رخ داده است گسترش یافته است؛ آشویتس و رزمگاه‌های جنگ جهانی اول در فرانسه، بلژیک و گالیپولی (Gallipoli). استون هنج (Stonehenge) و جاده‌های منتهی به سانتیاگو د کمپوستلا (Santiago de Compostela) زوار معنوی را جذب می‌کند و دیگران تحت تأثیر عصر جدید (New Age) و دیگر باورهایی هستند که به باورها و اعمال مذهبی و غیر مذهبی متنوعی می‌انجامد. این تنوع فزاینده در مکان زیارت با گسترش زیاد گردشگری از زمان جنگ جهانی دوم نیز همراه شده است که به ایجاد اشکال ترکیبی فراوانی مانند گردشگری مذهبی، گردشگری سیاه و گردشگری مرگ (thanatourism) منجر شده است؛ برای نمونه به این منابع نگاه کنید: Rinschede, 1992; Reader and Walter, 1993; Seaton, 2002; Slade, 2003; Timothy and Olsen, 2006; Raj and Morpeth, 2007.
فصل دو
زیارت در چین
نام های انتزاعی، مانند دین و فلسفه، مقوله‌هایی محسوب می‌شوند که به آسانی با فرهنگ‌های غیر اروپایی سازگار نیستند. همین مطلب هنگامی درست است که در چین از زیارت/ pèlerinage/ Pilgerfahrt پرسیده می‌شود. نزدیک‌ترین معادل در ادبیات چینی چائوشان (chaoshan 朝山) است که معنای لغوی آن ملاقات با کوه و ژینژیانگ (jinxiang 進香) برای ستایش کردن است. ژینژیانگ برای اشاره به صف زائران هم به کار می‌رود که تمثال یک خدا بین معابد به عقب و جلو حمل می‌شود. در ماندارین مدرن (Mandarin)، هنگامی که فرد زیارت را به انگلیسی می‌نوسید و مخصوصا هنگام نوشتن از زیارت خارج از چین، چائوشان- ملاقات با فرد یا خدای مقدس- به کرات به کار می‌رود. اصطلاح دیگر چائوژین (chaojin 朝覲) است که به حج تغییر معنا داده است؛ مهم‌ترین زیارت برای بیش از 20 میلیون مسلمان چینی. هنگام صحبت از سفر راهب‌ها از چین به هند، عمدتا اصطلاح کوئیفا (qiufa 求法)، به معنای جست‌وجوی دارما (Dharma) به کار فته است. با این وجود کلمه‌ی دیگری که می‌تواند برای زیارت به کار رود کانژو (canxue 參學)، به معنای بازدید و مطالعه است که برای سفرهای راهبان به صومعه‌های مختلف برای یافتن فرامین نیز به کار رفته است.
فصل سه
شگفتی مردم‌نگار: زیارت هندو فراتر از تقدس و کفر
اجاره دهید با حقیقتی بدیهی شروع کنیم. ابتدا اینکه هرچند زیارت هندو اغلب یک عمل کهن محسوب می‌شود، اما به تازگی تنها به حرکتی جمعی تبدیل شده است. دوم اینکه در مطالعه‌ی بسیار پربار مذهب هندو، موضوع مورد علاقه و توجه در مطالعات معبد و یا مطالعات روستایی بوده است. این دو حقیقت نسبتا با هم مرتبط هستند زیرا زائران در سفرهای دشوار و اغلب خطرناک خود در هندِ اواسط قرن بیست به محقق میدانی‌ای کاملا جسور نیاز داشتند.
فصل چهار
صوفی‌گری، زیارت و عبادت مقدس در آسیای جنوبی
آسیای جنوبی و مناطق شبه قاره‌ی هند میزبان بزرگترین جمعیت مسلمان در جهان است؛ هر چند مسلمانان تنها در سه ایالت اکثریت را تشکیل می‌دهند، یعنی پاکستان، بنگلادش و جمهوری مالدیو. هر چند حود 200 میلیون مسلمان در هند وجود دارد، مسلملنان تنها 12 درصد از جمعیت را تشکیل می‌دهند. هندوها اکثریت جمعیت هند، یعنی حدود 70 درصد، را تشکیل می‌دهند. انجام زیارت یکی از رایج‌ترین فعالیت‌های مذهبی در میان پیروان تمام شاخه‌های آن چیزی است که ما اخیرا هندوئیسم می‌نامیم (Klostermeir, 1998: 138). در حالی که کلمه ی یاترا (yatra) انواع مختلفی از زیارت را در بر می‌گیرد، اصطاح رایج برای زیارت -تیرتا (tirtha)- در بیشتر زبان‌های شمال هند یافت می‌شود و هم به آبنما و هم حرکت میان جهان انسان‌ها و جهان خدایان اشاره دارد (به کلاویرولاس (Claveyrolas) در این مجلد نگاه کنید). جالب است که تیترا بسیار نزدیک به کلمه‌ای است که مسلمانان برای مکان‌های مقدسی که از آنها بازدید می‌کنند، به کار می‌برند- درگاه یا آستانه. این دو اصطلاح، به جای تمرکز بر جاستانی، بر نقش مکان به عنوان پلی میان این دو جهان، جهان انسان‌ها و جهان خدایان، تأکید می‌کند.
فصل پنج
تکثرگرایی دینی و مطالعات زیارت در غرب (شبه جزایر) مالزی
در مالزی، موزاییک مذهبی، و به صورت کلی جهان زیارت، به شکلی ناباورانه متنوع و متکثر است. 30 میلیون شهروند آن نه تنها به زبان‌های چندگانه‌ی آسیایی و غیر آسیایی مزین هستند بلکه از ادیان اصلی موجود در میان طبقه‌ی متوسط این کشور جنوب شرقی آسیا پیروی و به آنها عمل می‌کنند. این باور وجود دارد که بر خلاف روند سریع شهری و مدرنیته شدن این مناطق در دو یا سه دهه‌ی گذشته، نیروهای اجتماعی قدرتمند باورهای دینی را تعیین، منتشر و به آنها عمل می کنند- تنها درصد اندکی از مالایی‌ها در سرشماری دوره‌ای ملی اعلام کرده اند که هیچ علقه‌ی مذهبی‌ای ندارند. حتی تعداد قابل توجهی از این افراد هم به طور روزمره به زیستن مطابق اصول اولیه، جهان‌بینی و عادات برخاسته از ایمان ادامه می‌دهند. این مسئله مخصوصا در لحظات خاص و روزهای آیینیِ درج‌شده در تقویم دینی آشکار است. تعداد زیادی از پیروان در صف مکان‌های عبادت وظایف مناسکی خود را انجام می دهند و به دنبال برکت هستند؛ این مکان ها نه تنها مساجد، معابد، کلیساها و گردواره‌ها (gurdwaras) بلکه آرامگاه‌ها و زیارتگاه‌های معمولی را نیز شامل می‌شود. بسیاری از این رخدادهای دینی توسط رسانه‌های دولتی پوشش داده می‌شوند تا جو پلورالیسم مذهبیِ متوازن و چندفرهنگی ایجاد شود. به علاوه، روزهای آیینی و مقدس اکثر دین‌هایی که به طور رسمی توسط حکومت پذیرفته شده اند- بودیسم، مسیحیت، کنفوسیوس، دائوئیسم، هندوئیسم، اسلام و آیین سیک (Sikhism)- جزء تعطیلات ملی سراسری محسوب می‌شوند.
فصل شش
مطالعه‌ی پویایی دینی: زیارت، بازدید زیارتگاه‌ها و گردشگری دینی از مغرب تا خاورمیانه
گردشگری دینی و بازدید از مکان‌های مقدس پدیده‌ای رایج در مغرب و خاورمیانه است. بسیاری از افراد، چه مؤمن و چه غیر مؤمن، حج (زیارت شهر مقدس مکه) از یک طرف و زیارت حرم‌های مقدس را از طرف دیگر اعمال اجتماعی متمایزی می‌دانند که قابل مقایسه با هم نیستند. با این وجود، مردم‌شناسان و تاریخ‌دانان جهان اسلام نشان داده اند که این دو چگونه تاریخ نمادین مشترک و اعمال مشابه دارند. زیارت‌های محلی بسیاری از نظر عامه‌ی مردم در مقایسه با حج درجه دو محسوب می‌شوند اما بر خلاف تمایز واضح در گفتمان محلی، در شرایط معین آنها می‌توانند جایگزین یکدیگر شوند. در نتیجه، مفهوم زیارت در جهان اسلام، چه عرب و چه غیر عرب، مدت‌های طولانی از روی الگوی حج و در ارتباط با آن مطالعه شده است. در حالی که افراد در طول سال برای حج آماده می‌شوند، از مغرب گرفته تا ایران، مردان و زنان مقدس در نواحی شهری و روستایی در هر زمان به دلیل قدرت شفاعت عبادت می‌شوند. در نتیجه هر چند حج و زیارت می‌توانند جداگانه مورد بررسی قرار گیرند، نباید به طور کامل از هم متمایز شوند. هر ساله میلیون‌ها زائر مسلمان و بازدیدکنندگان به جاده می‌زنند و این حرکت جمعی از آغاز قرن بیستم مرکز توجه رشته‌ی علمی‌ای پررونق بوده است.
فصل هفت
مطالعات زیارت در اقیانوسیه: میان و درون دغدغه‌های ملی، گرایش‌های آکادمیک و هستی‌شناسی‌های محلی
با در نظر گرفتن جایگاه دو وجهی دین و اهمیت ملت‌سازی در استرالیا، کاربرد اصطلاح تخصصی زیارت سکولار در میان نخستین و رایج‌ترین مطالعات- مربوط به زیارت، برای اشاره به بازدید از یادبودهای جنگ جهانی در استرالیا و رزمگاه‌ها و قبرستان‌ها در ترکیه، پاپوا گینه‌ی نو، یونان و شمال افریقا- اصلا تعجب‌آور نخواهد بود. 25 آوریل، روز ملی استرالیا و نیوزیلند (Anzac Day) یا همان آنزاک، مهم‌ترین واقعه‌ی ملی در استرالیا محسوب می‌شود و حجم زیاد آثار تخصصی دراین‌باره این اهمیت را منعکس می‌کند (از جمله Hall, 2002; Scates, 2002; Slade, 2003; Hannaford and Newton, 2008; Hede and Rentschler, 2010; Hyde and Harman, 2011). سرنام آنزاک مخفف سپاه استرالیا و نیوزیلند (Australian and New Zealand Army Corps) است و روز آنزاک بزرگداشت سالگرد اولین اقدام نظامی مهم توسط نیروهای استرالیا و نیوزیلند در جنگ جهانی اول و زندگی‌های زیادی است که در شبه جزیره‌ی گالیپولی در ترکیه از دست رفت. کسانی که کشته شدند به میهن بازگردانده نشدند بلکه در همان جا دفن شدند. هر چند از سال 1919 افراد با ارتباطات و زمینه‌های گوناگون به زیارت قبرهای آنها رفته اند (White, 1987; Lloyd, 1998)، تا دهه‌ی نود میلادی تنها تعداد کمی از استرالیایی‌ها و نیوزیلندی‌ها توانسته بودند این سفر طولانی و پرهزینه را انجام دهند. بیشتر استرالیایی‌ها به زیارت یادبودهای زیادی می‌رفتند که در هر روستا و شهر ساخته شده بود. این یادبودها، که در اصل جایگزین قبرها هستند (Inglis, 1992: 54-55)، اهمیت زیادی، حتی بیشتر از یادبودهای موجود در اروپا، پیدا کردند (Inglis, 1992, 2005; Ziino, 2007; Winter, 2009: 612).
فصل هشت
سفرِ احترامِ مردم در افریقای شمالی
تحقیقات و تألیفات درباره‌ی زیارت در افریقای جنوبی- جنوبی ترین منطقه‌ی افریقا، جنوب کوننی (Cunene) و رودخانه‌های زامبزی از جمله لسوتو، سوازیلند، نامیبیا، بوتسوانا، زیمبابوه، بخشی از موزامبیک و جمهوری افریقای جنوبی- نسبتا کم و پراکنده است. در این فصل تلاش می‌شود تا با تمرکز بر مورد مطالعاتی خاص از انواع مختلف زیارت و مسائل ماهوی ناشی از آنها، مطالعات زیارت در افریقای جنوبی به عرصه بین‌المللی وارد شود.
فصل نه
نمادهای تعالی‌دهنده: چشم‌انداز دینی مطالعات زیارت در مکزیک
از زمانی که اسپانیا، بیش از 500 سال پیش، نووا اسپانیا (Nueva España) را استعمار کرد، کاتولیسیسم با رنگ و بوی اسپانیایی زندگی اجتماعی در مکزیک را شکل داده است. داستان‌های متعددی ما را از زیارتگاه‌هایی که در زمان استعمار اسپانیا (1592-1810) به مریم و عیسی مسیح اختصاص داده شد، آگاه می‌کنند: به عنوان مثال ویلیام تیلورِ تاریخدان، Willam B. Taylor (2005, 2010)، روایت تمثال‌های عبادی و اعمال محلی در زیارتگاه‌های محلی در مکزیکِ مستعمره را برای ما بازگو می‌کند؛ در حالی که ناجرا، Nájera (2006)، با استفاده از گردآوری مظاهر این روایت‌ها در نووا گالیسیا (Nueva Galicia)- منطقه‌ای که در حال حاضر حکومت‌های هالسکو (Jalisco)، کلیما (Colima)، نایاریت (Nayarit)، دورانگو (Durango)، سینالوا (Sinaloa) و زاکاتکاس(the Zacatecas) ادراه‌ی آن را به عهده دارند- بحث مفیدی درباره‌ی این روایت‌ها مطرح می‌کند. مظاهر گودالوپ از قرن 17 بحثی طولانی را ایجاد کرده اند. بنابراین، روایت‌ها نیز، مانند سنت‌های تاریخی و مذهبی، برای فهمیدن اهمیت این مکان‌ها به لحاظ مذهبی و نیز همان‌طور که تیلور به اجمال بیان می‌کند برای فهم مذاکره‌ی شرایط استعماری با روستاییان هندی، مهم هستند.
فصل ده
مطالعه‌ی کاتولیسیسم و زیارت در برزیل: پیوستگی و گسیختگی در مدت زمانی طولانی
هدف این فصل ارائه‌ی بررسی‌ای اجمالی از ادبیات زیارت در برزیل و معرفی نویسنگان و آثار اصلی‌ای است که به تفسیر آن کمک می‌کنند. مقدمه‌ی این بررسی بافتمندکردن تاریخی و اجتماعی کاتولیسیسم است. انگیزه‌ی این انتخاب این حقیقت است که هر چند این هژمونی در سال‌های اخیر به طور قابل ملاحظه‌ای کاهش پیدا کرده است، کاتولیسیسم دین مرسوم در این کشور است. کاتولیسیسم، مخصوصا در نخستین قرن تاریخ خود، حضوری مردمی و سازنده در فرهنگ و جامعه‌ی برزیل داشت. این کاتولیسیسم، به نوبه‌ی خود، پرستشگاه‌ها را به عنوان ساختار سازمانی خود و اعمال زیارتی را به عنوان زندگی مسیحی ایده‌آل انتخاب کرد. بررسی این تاریخ برای انجام مطالعه‌ی زیارت و مسیحیت در علوم اجتماعی در برزیل ضروری است. نویسنده مدعی است تغییرات تاریخیِ مسیحیت سرنخ‌های مهمی برای فهم مسیرهای تحلیلی و تفسیری‌ای فراهم می‌کند که شکل‌دهنده‌ی مطالعات زیارت کاتولیک توسط دانشمندان علوم اجتماعی برزیلی هستند.
فصل یازده
شکستن سدها، ازبین‌بردن هژمونی: تأملی پیرامون اهمیت مطالعات چندزبانه‌ی زیارت فراتر از جهان انگلیسی زبان
به هر حال این وضعیت مورد پرسش دانشمندانی که در بافت غیر انگلیسی زبان و/یا غیر مسیحی فعالیت می‌کنند قرار گفته است؛ کسانی که توجه‌ها را به سنت‌های زبان‌شناسی‌ای جلب می‌کنند که عرصه‌هایی غنی برای تحقیق و تحلیل در این رشته فراهم می‌کنند و وجودشان به تنهایی و صرف نظر از بینش‌هایی که فراهم می‌کند، جایگاه هژومنیک زبان انگلیسی و مسیحیت را به چالش می‌کشد. وجود چنین سنت‌های غیر انگلیسی زبانی تلویحا روش‌هایی که این رشته اصطلاح (زیارت) را به کار بسته است را به پرسش می‌کشد؛ در حالی که در بافت‌های زبان‌شناسی مختلفِ فراوانی واژگان مربوط به سفرِ مذهبی‌محور بسیار غنی‌تر است. چنین پویاییِ کاهنده‌ای بی‌شک عامل ناکامی متخصصینی شده است که در بافتی غیر از زبان انگلیسی و مسیحیت فعالیت می‌کنند. هر چند آنها آگاه هستند که سنت انگلیسی‌زبان ادبیاتی مهیج و پربار برای مطالعات زیارت تولید کرده است، این را نیز می‌دانند که این سنت نه کلیت این رشته را پوشش می‌دهد و نه انحصار بینش‌های نظری را دراختیار دارد. این ناکامی با این آگاهی کامل می‌شود که کار کسانی که در بخش‌های دیگر زبان فعال هستند، اغلب کمتر از شایستگی‌اش مورد توجه قرار می‌گیرد و گاهی نادیده گرفته می‌شود. حتی آثار مهمی که در زیارت به زبان انگلیسی نوشته شده اند، هنگامی که در بافتی خارج از جهان مسیحیت تمرکز می‌کنند، با همین مشکل مواجه هستند؛ مثلا دانشمندان حوزه‌ی سفر و اعمال مربوط به زیارت در چین این نگرانی را احساس کرده اند.
منابع
سایت ها:
Taylor & Francis eBooks
Amazon.com