گزارش و نقد کتاب «زائران و زیارت در یونان باستان»
Pilgrims and Pilgrimage in Ancient Greece; Matthew Dillon; 1997
نویسنده گزارش: محمد یوسفلویی
این کتاب درباره مفهومی است که اکنون به‌عنوان زیارت می‌شناسیم و تمرکزش بر زیارت و زائران در یونان باستان است. البته با این که طبق آنچه در مقدمه کتاب آمده یونانیان از شش قرن پیش از میلاد تا قرن چهارم میلادی یعنی چیزی حدود یک هزاره، برای زیارت به پرستشگاه‌های مختلف می‌رفته‌اند اما تمرکز این کتاب بر دوره هلنی است.
کتاب پیشِ رو در ابتدا رساله دکترای نویسنده، متیو دیلان (Matthew Dillon) بوده است که بعدها تکمیل شده و به صورت یک کتاب مستقل اولین بار در سال ۱۹۹۷ توسط انتشارات راتلج در حجم حدود ۳۲۰ صفحه منتشر شده است و تا کنون (بهار ۱۴۰۲) به زبان فارسی ترجمه نشده است. پس از مطالعه کتاب می‌توان دریافت اگرچه در یونان باستان هیچ کلمه معیّنی برای اشاره به زیارت نداشته‌اند و تنها از کلمات روندگان یا بازگشتگان از یک مراسم آیینی برای اشاره به زوّار استفاده می‌شده است، اما اصل عمل زیارت به طور گسترده در یونان باستان پذیرفته شده و رواج داشته است و نه‌تنها یکی از فعالیت‌های دینی محسوب می‌شده، بلکه دامنه خود را از امور دینی به امور سیاسی و اقتصادی نیز کشانده بوده است. مهم‌ترین اهداف زائران یونانی شفای دردها، زندگی بهتر، ثروت، موفقیت و پیروزی در رقابت‌ها و جنگ‌ها بوده است. با وجود اینکه زائران در شهرهای خود اماکن مقدسی مخصوص به الهه‌های یونانی داشته‌اند اما در برنامه‌های منظمی در سفرهای زیارتی دوره‌ای شرکت می‌کرده‌اند و با رعایت قواعدی خاص در خوراک و پوشاک و رفتار، مناسک مذهبی را در معابد و پرستشگاه‌ها به‌جا می‌آورده‌اند.
نکته مهم درباره تفاوت آنچه در یونان باستان به‌عنوان زیارت شناخته می‌شده و آنچه ما مسلمانان و به ویژه شیعیان از زیارت در ذهن داریم این است که مراسم‌های یونانی که بخشی از اعمال آنها قطعاً مصداق مفهوم زیارت است مجموعه‌ای از جشن‌های دینی بوده است که شامل رقابت‌ها و مسابقات ورزشی، اجرای موسیقی، مناسک ویژه‌ای مانند تقدیم قربانی، گفتگو با خدایان و آتش افروختن می‌شده است؛ یعنی شرکت در رقابت‌های ورزشی و نیز تماشای برخی از آنها خودْ بخشی از زیارت بوده است.
از جمله نکات جالبی که می‌توان آنها را بخشی از تشابهات شگفت انگیز یک مراسم زیارتی از ۲۵۰۰ سال قبل تاکنون دانست، محدودیت‌های ویژه برای ورود به اماکن مقدس و نیز امکان زیارت نیابتی و همچنین باور به و جود نوعی تقدس یا احترام برای شخص زائر است.
فصل بندی کتاب و محتوای فصول
این اثر در هشت فصل تنظیم شده است که در هر کدام درباره بخشی از موضوع مربوط به زیارت در یونان باستان به طور ویژه صحبت شده است. فصل‌ها به این شکل سامان یافته‌اند:
فصل ۱: دعوت‌های رسمی برای زیارت و آتش‌بس‌های مقدس:
در این فصل یکی از اثرات مناسک دینی بر سیاست و روابط دولت-شهرها با یکدیگر بررسی می‌شود یعنی تعامل دولت-شهرها با همدیگر و دعوت رسمی از مردم و مسئولین دولتی دیگر دولت-شهرها برای شرکت در یک جشن و مراسم آیینی و همچنین از آتش‌بس‌های موقت و صلح بین طرفین درگیر در یک نزاع به احترام شروع ایام مخصوص سفرهای زیارتی. توضیحْ آنکه در یونان باستان ایام خاصی برای برخی از آیین‌های زیارتی و دینی مهم وجود داشته است (چیزی شبیه حج در اسلام) و عرفِ پذیرفته شده جامعه یونان باستان از دولت-شهرها و مردم می‌خواسته است در این ایام، از ستیز و جنگ دست بردارند تا زائران و مسافران ایماندار بتوانند بدون دغدغه به اعمال دینی خود بپردازند و سفرهای زیارتی خود را انجام دهند.
فصل ۲: حرمت زوّار یونانی
تمرکز این فصل بر این است که نه‌تنها ایام مخصوص زیارت گرامی داشته شده از جنگ و نزاع در آنها اجتناب می‌شده است، بلکه شخص زائر یا همان کسی که برای شرکت در یک مراسم دینی سفر می‌کرده است از نوعی احترام و مصونیت در برابر تجاوزهای قومی و جنگ‌های سیاسی برخوردار بوده است.
آنچه در این فصل می‌خوانیم گزارشی است از جنگ‌های مختلف و چگونگی انجام آتش‌بس در آنها برای انجام زیارت و برگزاری جشن‌های مهم یونانی و نیز مواردی که این آتش‌بس‌ها نقض شده و حرمت و احترام زائران و شرکت‌کنندگان در جشن‌ها نادیده گرفته شده است.
فصل ۳: مقاصد زیارتی (۱): فرقه‌های رمزآلود، زیارتگاه‌های شفابخش و معابد
در فصل سوم، موضوع بحث کتاب زائرانی که اهدافی خاص مثل شفا، پیروزی، موفقیت، ثروت، فرزندآوری، ازدیاد محصول و... دارند و برای جلب نظر خدایان و الهه‌ها به معابد و پرستشگاه‌ها سفر می‌کردند. در طول فصل، چند مقصد زیارتی برای این اهداف و اقداماتی که در آن انجام شده است به خوبی تشریح شده است.
فصل ۴: مقاصد زیارتی (۲): نقش رقابت (و مسابقات) در جشن‌های عمومی یونانیان
در این فصل در مورد جشن‌های بزرگ یونانی که برای تمام اهالی یونان مهم و تا حدود زیادی مقدس شمرده می‌شده توضیح داده می‌شود و جشن‌های مهم یونانیان به ترتیب اهمیت معرفی شده درباره آیین‌های موجود در آن توضیح داده می‌شود.
مهم‌ترین جشن عمومی یونانیان المپیک بوده است که هر چهار سال یکبار برگزار می‌شده و شامل رقابت‌های ورزشی و موسیقی بزرگ بوده است. توضیحات موجود در این فصل دیدگاه ما را درباره جشن‌های یونانی و مسابقات ورزشی به کلی تغییر می‌دهد و نشان می‌دهد نقش دین و مناسک مذهبی در چنین رویدادهایی چقدر پررنگ بوده‌اند.
فصل ۵: زیارت‌های ویژه اقوام
در فصل پنجم در مورد مراسم دینی و مراسم‌های زیارتی خاصی صحبت می‌شود که مخصوص به افراد یک گروه یا قبیله خاص بودند و حضور اعضای اقوام دیگر در آن ممنوع بوده است. همچنین با مراسم‌های دینی و جشن‌هایی آشنا می‌شویم که تنها مخصوص به اعضای یک شهر یا منطقه بودند. البته تاکید می‌شود که اهمیت این جشن‌های محلی برای آن قوم و قبیله کمتر از آیین‌های عمومی و ملی نبوده است.
فصل ۶: مقررات آیین‌های مذهبی در اماکن مقدس
نویسنده در این بخش از کتاب درباره مقررات مربوط به آیین‌های مذهبی اطلاعات ارزشمندی به دست می‌دهد؛ مانند این که نحوه ادای احترام به الهه‌ها در اماکن مقدس باید چگونه می‌بود و شرایط ورود به این اماکن چه بوده است. همچنین درباره آئین بسیارمهم قربانی کردن و اقدامات پیش از آن در معابد و نیت زائران به خوبی بحث شده است. بخش جالب توجه در این فصل این است که درباره هزینه‌های مراسم‌های زیارتی و چگونگی پرداخت آن تحقیق جالبی به عمل آمده است و نیز بیان شده است که چیزی شبیه به زیارت نیابتی در میان مناسک مذهبی یونانیان باستان کاملاً پذیرفته شده بوده است و تقریباً در هر جشن و زیارتی، افرادی بوده‌اند که به جای خود دیگران را مأمور به انجام عبادات و دریافت الهام و سروش خدایان می‌نمودند.
فصل ۷: زائران زن
بخش قابل توجهی از شرکت کنندگان در مراسم‌های مذهبی زنان بودند. در فصل هفتم به طور کامل درباره امور مربوط به آنها در مراسم‌های زیارتی صحبت می‌شود مانند این که آیا امکان حضور در مراسمات را داشتند یا نه و نیز قواعد لباس پوشیدن آنها چگونه بوده است. نکته جالب در این فصل این است که به مراسم‌هایی اشاره می‌شود که تنها مخصوص زنان بوده است؛ چیزی که مصادیق بسیار زیادی شبیه به آن را در فرهنگ ایرانی-شیعی خود داریم.
فصل ۸: الزامات مربوط به نظم‌دهی در اماکن زیارتی
در فصل آخر درباره قواعد و قوانینی که برای نظم دادن به یک مراسم زیارت مذهبی بوده است توضیحات قابل توجهی می‌خوانیم، ازجمله چیزهایی مانند امور مربوط به ممنوعیت‌های خوراک، قواعد پوشش زائران، محدودیت‌های مربوط به روابط جنسی، بایسته‌های آتش افروختن در معابد و اموری چون پرهیز از میگساری.
نقاط قوت و ضعف کتاب
یکی از نقاط قوت اثر متیو دیلان ارجاعات مکرر و فراوان به منابع دست اول یا لااقل مهم و قابل اطمینان است. این موضوع باعث شده است بتوان برای یادکرد از فرهنگ، رسوم و آیین‌های دینی در یونان باستان، به‌سادگی به این کتاب ارجاع داد و آن را منبعی نسبتاً قابل اعتماد درباره مناسک دینی در یونان باستان با تمرکز بر امر زیارت و اماکن زیارتی دانست.
موضوع دیگر توصیفاتِ پیرامونی درباره یک جشن مذهبی است که باعث شده است فهم درست‌تری درباره آنها به دست آوریم. مثلاً اینکه درباره چگونگی تأمین مالی برگزاری چنین مراسم‌هایی و نیز لزوم پرداخت حق ورودی به برخی اماکن مقدس سخن به میان آمده است یا درباره چگونگی طی مسیر زیارتی و امور جانبی مثل برپایی بازارهای فروش در کنار یک مکان مقدس توضیح داده شده است، کمک می‌کند درک بهتری از از آنها داشته باشیم.
برجستگی دیگر این کتاب آنجاست که هنگام صحبت درباره یک موضوع، به‌تفکیک درباره مکان های مقدس و مقاصد زیارتی و تطبیق آن موضوع بر این مکان ها به طور مفصل صحبت شده است. این باعث می‌شود اگر دنبال اطلاعات خاصی درباره یک مکان مقدس در یونان باستان باشیم، به‌راحتی به آن دسترسی پیدا کنیم.
در کنار این نکات مثبت، یکی از نقدهایی که می‌توان به کتاب گرفت این است که همان اندازه که به برخی جزئیات درباره زمان و شیوه برگزاری برخی آیین‌های باستانی پرداخته شده است به پیشینه این موارد و تشابه آن با آیین‌های مشابه در خارج از یونان باستان در همان عصر اشاره نشده است. یکی از مواردی که کمک می‌کند برداشت و درک کامل درباره مفهوم زیارت در یونان باستان به دست آوریم، می‌توانست این باشد که بررسی کنیم این مراسم‌ها یا مراسم‌های مشابهی در همسایگان یونانیان نیز برگزار می‌شده است یا نه و تاثیر رقابت‌های بین ملت‌ها در آن چه بوده است.
نکته دیگری که بهتر بود در این کتاب وجود داشت (یا در ویراش‌های بعدی به این اثر اضافه شود) بررسی زیارت و زائران در یونان باستان در دوره زمانی‌ای گسترده‌تر از دوره هلنی است. همانطور که نویسنده نیز به این موضوع واقف بوده است، مناسک دینی که زیارت بخش مهمی از آن بوده است، سابقه‌ای طولانی‌تر در این منطقه جغرافیایی دارد.