سخنرانی آقای پیمان اسحاقی در مجموعه سخنرانی های علمی
جناب آقای پیمان اسحاقی (پژوهشگر مردم شناسی و جامعه شناسی دین) در چهارمین مجموعه از سلسله سخنرانی های علمی همایش بین‌المللی الهیات زیارت با عنوان «زیارت در سفرنامه ها» به ارائه سخنرانی پرداختند. سخنرانی ایشان با عنوان «زیارتی مرز گذر: نگاهی به جریان زیارت حرم امام رضا (ع) از سوی زایران شرق ایران» در تاریخ 5 مهر 1402 به صورت برخط برگزار گردید. در ادامه فایل ارائه، فیلم وگزارش مکتوب این سخنرانی تقدیم علاقه مندان می گردد.
جناب آقای پیمان اسحاقی در ابتدا به تشریح عنوان بحث پرداختند. ایشان موضوع «زیارتی مرزگذر» را بخشی از یک جریان پژوهشی دانستند که سالهاست بر روی آن مطالعه می کنند. ایشان ابعاد بین المللی و فراملی زیارت امام رضا علیه السلام را موضوع اصلی این پژوهش عنوان کرده و افزودند : این پژوهش در تقاطع بسیار مهم زمینه های ایران‌شناسی و شیعه شناسی با میراث شرقی ایران قرار دارد.
آقای اسحاقی بخشی از اهمیت زیارت شرقی امام رضا علیه السلام را ناظر به پیشینه ی تاریخی زیارت امام رضا علیه السلام از مقاصد شرق، شمال و جنوب آسیا دانستند. ایشان جدای از این پیشینه زیارتی، یک پیشینه تاریخی را مطرح کردند و افزودند: حضور چندین هزار ساله ایران در شرق، جنوب و شمال آسیا و تأثیر گذاری عمیق این حضور باعث ایجاد ماندگاری حافظه ای و خاطره ای در ابعاد مختلفِ مناطق شرق ایران شده است، بطوریکه که اسامی بعضی مناطق مانند کشمیر با ایران گره خورده.
آقای اسحاقی بعد از بیان ملاحظات تاریخی افزودند: اکثر مسلمانان جهان در شرق حضور دارند. و علیرغم اهمیت تاریخی و مردمی، ارتباط نابرابری در زمینه های گردشگری و زیارتی بین ایران و منطقه شرق به چشم می خورد. این در حالیست که این سه منطقه بزرگ (یعنی جنوب آسیا شامل کشورهای هند و پاکستان و بنگلادش و افغانستان ، منطقه آسیای میانی شامل کشورهای قزاقستان، ترکمنستان، ازبکستان، قرقیزستان، تاجیکستان و منطقه شرق آسیا شامل منطقه تاریخی ترکستان) که دارای اهمیت فرهنگی، اقتصادی و جمعیتی در جهان هستند، ارتباط تاریخی مفصل و عمیقی با حرم امام رضا علیه السلام و زیارت ایشان داشته اند.
آقای اسحاقی تحقیق و بررسی در این موضوع را دارای صبغه ایران‌شناسی هم عنوان کردند و ادامه دادند: در این راستا جریانی مطالعاتی تحت عنوان رابطه ایران با شرقِ خود اخیرا در غرب شکل گرفته است و کتب تالیف شده مرتبط با زیارت از شرق در دانشگاه های آمریکا تحت عناوین ایران‌شناسی تدریس می‌شود.
در ادامه ی بحث، آقای اسحاقی به بررسی عبارت «فرا مرز» و «گذر مرزی» پرداختند. در سال‌های اخیر در آکادمی های بین المللی برای توضیح برخی مسائل علمی و دانشگاهی از عبارت فرا مرزی و گذرمرزی استفاده می کنند. استفاده از این اصطلاحات در مسائل علوم انسانی هم تازه بوده و از این جهت این پژوهش و موضوع مورد بحث در علوم انسانی تازه محسوب می شود. البته در سال‌های اخیر در برخی پژوهش ها که مربوط به زیارت امام رضا علیه السلام بود، به شکل غیر مستقیم به زیارت «مرز گذر» اشاره شده است.
آقای اسحاقی یکی از آثار غنی و ارزشمندی که در ارتباط با جریان زیارتی شرق نگاشته شده است را، مقاله آقای «الکس شمس» معرفی کردند. این مقاله با عنوان «از مهمانان امام، تا خارجیان ناخواسته، سیاست زیارت جنوب آسیایی به ایران در قرن بیستم» با بهره گیری از اسناد تاریخی استعماری اطلاعات ارزشمندی را در مورد شیعیان هند و پاکستان و بطور کلی شبه جزیره هند ارائه داده و سابقه حضور زائران جنوب آسیا در ایران را به شکل مدون بیان کرده است.
دکتر اسحاقی ظرفیت جمعیتی مسلمانان شرق را برای زیارت امام رضا علیه السلام بسیار با اهمیت توصیف کرده و افزودند : پرجمعیت ترین کشورهای مسلمان جهان نظیر پاکستان و اندونزی در شرق ایران قراردارند و نکته مهم دیگر این است که اکثر این مسلمان بدون مذهب هستند. این جمعیت مسلمان بدون مذهب بخش مهمی از زائران امام رضا علیه السلام را به خود اختصاص می دهد. ضمن اینکه اغنای این گروه از مسلمان برای زیارت حرم امام رضا علیه السلام بسیار آسان‌تر از سایر مذاهب اسلامی است. استفاده از این ظرفیت برای احیای ارتباط جریان زیارت شرق دارای اهمیت است.
آقای اسحاقی در ادامه به بررسی گزارش ها اسناد مربوط به ارتباط مردم جنوب آسیا با ایران پرداختند. به عنوان نمونه گزارش هایی مبنی بر اقامت هزاران نفر از مردم شبه جزیره هند در مشهد مربوط صد سال قبل وجود دارد. همچنین در بخش موقوفات و اسناد وقفی هم شاهد وجود اماکن وقفی برای استفاده زائران جنوب آسیا بطور عام در شهر مشهد و بطور خاص در حرم امام رضا علیه السلام هستیم.
ایشان در ادامه به بررسی دلایل کاهش ارتباط و سفرهای زیارتی بین ایران و شرق پرداختند. نخستین دلیلی که دکتر اسحاقی به آن اشاره کردند، تسلط شوروی بر بخش بزرگی از خراسان فرهنگی بود. این تسلط همراه با گسترش تفکر کمونیستی در منطقه آسیای میانه بود. جنگ های داخلی افغانستان، بی توجهی و ستیزه با هندوستان در دوره پهلوی اول، تسلط احزاب ملی گرا در جمهوری چین و ترکستان از دیگر دلایل کاهش جمعیت زائران شرقی حرم امام رضا علیه السلام بوده است.
همچنین اجرای برخی قوانین احوال شخصیه مخصوصا قانون حجاب در زمان پهلوی اول از دیگر دلایلی بود که باعث کاهش ارتباط بین شرق و ایران شد. گزارش های فراوانی از برخورد پلیس ایران در مرز با زائران جنوب آسیا وجود دارد. مردمان جنوب آسیا عمدتا به شکل زائر، گردشگر و تاجر وارد ایران می شدند. این نوع برخورد باعث کاهش ورود این طیف از مردم به ایران شده و افرادی هم که در ایران اقامت داشتند نیز شروع به خروج از کشور کردند.
عامل دیگری که از دلایل کاهش پویایی جریان زیارت از شرق محسوب می شد، رشد فزاینده جریان های سلفی در هند و پاکستان بود. در داخل ایران نیز از سمت مردم یک نوع نگاه از بالا به پایین به شهروندان جنوب آسیا وجود داشت. این نگاه در دوره پهلوی اول وجود داشته و تحقیر مردمان هند و افغانستان توسط برخی جریان های فکری رواج داشته است. در سال‌های بعد از پهلوی دوم و دوران انقلاب، به تدریج انگاره های قدیمی به صورت رسمی کنار گذاشته شد ولی همچنان برنامه جدی برای تقویت ارتباط با کشورهای شرق ایران به خصوص در حوزه زیارت وجود ندارد.
آقای اسحاقی درباره کیفیت و کمیت منابع، اسناد و گزارش های جریان زیارت شرق اینگونه توضیح دادند : در کشور ایران نهادهایی وظیفه جمع آوری و دسته بندی این اسناد را دارند که باعث سهولت در دسترسی به منابع شده است. اما در کشورهای جنوب آسیا به دلیل عملکرد استعمارگران و در کشورهای شمال آسیا به دلیل تسلط کمونیست، اسناد و گزارش ها یا جمع آوری نشدند و یا اسناد موجود از بین رفتند.
ایشان در ادامه بحث به آسیب شناسی جریان زیارت در سه حوزه شرق، جنوب و شمال آسیا پرداختند. این احتمال وجود دارد که با افزایش جریانات سلفی گری، عدم تدوین برنامه منظم و جامع برای معرفی زیارت، و نپرداختن به تسهیل مسیر های زیارتی شاهد عقب ماندن از جریانات فکری و فرهنگی باشیم. شبیه به تضعیف و نابودی زبان فارسی در منطقه هندوستان به واسطه حاکمیت و استعمار بریتانیا. یکی از مسائلی که آقای اسحاقی به آن اشاره کردند، عدم ترجمه منابع و آثار دست اول در این حوزه است. برای نمونه دایرة المعارف آستان قدس رضوی هنوز به هیچ زبان ترجمه نشده است.
آقای اسحاقی مطالب خود را اینگونه جمع بندی کردند: حرم امام رضا علیه السلام جهان وطن ترین نقطه ی ایران است. مردم ایران و خراسان بیشترین خارجی ها را در این اماکن دیده اند. شهرهای زیارتی در طول تاریخ دروازه بزرگ اتصال ایران به جهان بوده اند. با بررسی ابعاد موضوع و برنامه ریزی دقیق باید جریان زیارت شرق دوباره احیا شود. درحال حاضر یکی از گزینه های سریع و قابل دسترس، بهبود چهره ایران و احیای این جریان در شرق و شناساندن ظرفیت زیارتی مشهد و حرم امام رضا علیه السلام است. راهکار دیگر ایجاد تبعیض های مثبت برای مردمان شرق، در داخل کشور است.
تهیه کننده: مهدی تقیون