جناب آقای محمد نصراوی (پژوهشگر حوزه زیارت) در چهارمین مجموعه از سلسله سخنرانی های علمی همایش بین‌المللی الهیات زیارت با عنوان  «زیارت در سفرنامه ها» به ارائه سخنرانی پرداختند. سخنرانی ایشان با عنوان  «واکاوی انسان‌شناختی مفهوم زیارت در سفرنامه‌های کامینو سانتیاگو دِ کامپوستِلا» در تاریخ 3 مهر 1402 به صورت برخط برگزار گردید. در ادامه فایل ارائه، فیلم وگزارش مکتوب این سخنرانی تقدیم علاقه مندان می گردد.

فایل ارائه

مشاهده فیلم سخنرانی

دکتر نصراوی در ابتدای نشست بیان کردند که زیارت سانتیاگو دِ کامپوستلا یکی از زیارت‌های مهم مسیحیت در اروپا می‌باشد. کشف این زیارتگاه به دست یک راهب مسیحی در زمانی که اورشلیم در  اختیار مسلمانان بود موجب اهمیت و توجه به این زیارتگاه شد. زیارت این زیارتگاه که محل تدفین سنت جیمز از حواریون حضرت مسیح می‌باشد، یک عمل جایگزین در برابر عدم دسترسی به اورشلیم و بیت المقدس بوده است.

شواهد اولین زیارت این زیارتگاه به قرن دهم میلادی برمی‌گردد که در یک کلیسا جامع واقع شده است. بر مبنای سنت مسیحی، این مکان به طور معجزه آسایی کشف می‌شود. یک راهب مسیحی به کمک ستاره‌ای این مقبره را پیدا می‌کند و این زیارتگاه به یکی از زیارتگاه‌های مهم اروپا مبدل می‌گردد. سانتیاگو دِ کامپوستلا یکی از مسیرهای پیاده روی زیارتی محبوب و مهم در اروپا است که به نمادی برای رهایی از دنیای مادی تبدیل شده است. زیارت این مزار در قرن سیزدهم در اوج شکوفایی و محبوبیت بود و در قرون بعدی به دلیل شیوع بیماری‌های سخت و جنگ‌ها مورد بی‌توجهی قرار گرفت. اما در قرن شانزدهم این زیارتگاه به عنوان یک زیارتگاه مذهبی احیا شده و تا به امروز نیز به عنوان محبوب‌ترین مسیر پیاده روی مسیحیان شناخته می‌شود.

دکتر نصراوی عنوان کردند که به مقوله زیارت با دیدگاه اتوپیا می‌نگرند و همواره به دنبال پاسخی برای این پرسسش هستند که چگونه زیارت‌ها می‌توانند فضای آرمان شهری را برای انسان‌ها خلق ‌کنند؟

می‌توان گفت زیارت از این جهت که انسان را از زندگی مادی جدا می‌کند می‌تواند یک فضای آرمان شهری را برای ما ایجاد کند. فضای آرمان شهری‌ای که انسان را از زندگی روزمره خود دور می‌کند. با توجه به گزارش های مردم شناختی و سفرنامه‌ها، بیشتر زائران یک ارتباط میان گذشته و آینده را حس کرده‌اند. این زائران اذعان کرده‌اند که خودشان را همراه با زائران گذشته می‌بینند.

دکتر نصراوی در ادامه بیان کردند که هویت و خصیصه زمان در زیارت تغییر پیدا می‌کند. این نکته در سفرنامه‌های سانتیاگو دِ کامپوستلا محسوس است و گویی که مفهوم خطی زمان دچار دگرگونی می‌شود. زیارت یک فضای فرآیند گونه است. در این فضا، تعامل و دیالکتیک با فضاهای زندگی روزمره انسان شکل می‌گیرد. این فضا واقعی و حقیقی است، اما در عین حال وقتی به درون آن می‌نگریم یک دنیای خیالی و یک بهشت برینی را به تجربه‌گر نشان می‌دهد.

راه سانتیاگو دِ کامپوستلا و فرآیند این زیارت زمان را در برمی‌گیرد و پیاده روی در این مسیر اتفاقات گذشته را مانند یک موزه به زائران نشان می‌دهد. اتفاقی که در زیارت اربعین نیز رخ می‌دهد. تکرار تاریخ و تکرار روایت‌ها و حکایت‌های عاشورا در این مسیر همواره جلوی چشم زائران قرار دارد.

نقطه آغاز هر جنبش و فضای اتوپیایی نارضایتی از وضع موجود است و کنش زیارت، ابراز یک نارضایتی است. می‌توان گفت زیارت یک حرکت اعتراضی به زندگی شهری، بروکراسی و سازمان‌وارگی زندگی انسان مدرن است که زائران را دعوت به یک آشوب و بر هم زدن نظم حاکم بر زندگی شهری می‌کند. فضای زیارت هویتی به انسان می‌دهد که هویت‌های دیگر را فراموش می‌کنیم یا حتی آنها را به چالش می‌کشیم و تحمل رنج و سختی‌ها یکی از مصادیق به چالش کشیده شدن هویت انسان مدرن است.

در این مسیر مکان‌هایی به عنوان کامینو - میهمان‌خانه‌ - وجود دارد که جریان همزیستی در آن اتفاق می‌افتد. زائران با میان وعده‌هایی مانند سوپ پذیرایی می‌شوند که هزینه آن داوطلبانه توسط زائران دیگر پرداخت شده است. تقویت حس مسئولیت اجتماعی یکی از دست آوردهای کنش زیارت در این میسر است. ارزش‌هایی که در نظم شهری وجود دارد در این مسیر به چالش کشیده می‌شود.

در انتهای نشست دکتر نصراوی به ارائه توضیحاتی در مورد سنت جمیز پرداختند و اشاره کردند که باور به حضور و تصرف سنت جیمز در عالم و رفع حوائج از اموری است که زائران در این مسیر به آن اعتقاد راسخ دارند. مجسمه‌های سنت جیمز در مسیر قرار دارد و زائران این مجسمه‌ها را بغل می‌کنند و احساسات خود را با آن در میان می‌گذارند. این مکان یک کنش در برابر زندگی روزمره است و آیین‌ها می‌تواند یک ترجمه مادی و هنری از مفاهیم انتزاعی عالی باشند و زیارت یک مقابله در برابر ملال زندگی روزمره است.

پایان جلسه به پرسش و پاسخ گذشت و مهم‌ترین نکاتی که در بخش پرسش و پاسخ به آن اشاره شد ازاین قراراند:

• موضوع زیارت یک بستر ارتباطی مناسب برای گفت‌وگو میان ادیان است. زیارت یک منطقه مشترک انسانی است که می‌تواند بستری برای تعامل و گفت‌وگو باشد. زیارت تقریبا در همه ادیان و مکاتب مقدس وجود دارد و از همین رو زمینه مناسبی برای گفتگوی بین ادیان را فراهم می کند.
• با تصرف بیت المقدس توسط مسلمانان عمل زیارت تعطیل نشد و فقط مکان آن به سانتیاگو دِ کامپوستلا تغییر پیدا کرد. این تغییر مکان یک تغییر رویکردی و تقابلی نبوده و از جنس جایگزینی بوده است.
• مسیر و پیمایش مسیر در زیارت از نظر فلاسفه، فقها، حکما و... اسلامی موضوعیت ندارد (بلکه طریقیت دارد) و آنچه که اولویت و شأنیت دارد دیدار با مزور است، اما در فرهنگ مسیحی، مسیر و پیمایش مسیر یکی از موضوعات اصلی در مقوله زیارت است. اما اتفاق جالبی که در چند دهه اخیر افتاده آن است که در زیارت اربعین که اساسا هویتی اسلامی و شیعی دارد، پیمایش مسیر به مانند سنت مسیحی موضوعیت پیدا کرده است. این موضوعیت یافتن را باید در قالب واکنش شیعه در عصر مدرن و استفاده از این ظرفیت زیارت برای شکستن ساختار زندگی مدرن تحلیل کرد.

تهیه کننده: محمد پاینده