جناب آقای دکتر رضا بیات (عضو هیئت علمی زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی) در سومین مجموعه از سلسله سخنرانی های علمی همایش بین‌المللی الهیات زیارت با عنوان  «الهیات زیارت و ادبیات فارسی» به ارائه سخنرانی پرداختند. سخنرانی ایشان با عنوان  «زیارت امامان شیعه(ع) در شعر و نثر معاصر فارسی» در تاریخ 16 مرداد 1402 به صورت برخط برگزار گردید. در ادامه فایل تصویری وگزارش مکتوب این سخنرانی تقدیم علاقه مندان می گردد.

مشاهده فیلم سخنرانی

دکتر بیات در ابتدای مطالب خود زیارت را یک مفهوم مشکک معرفی کردند که به تعداد زائران متغیر است. در طول تاریخ برخی از زائرانی که توانایی نوشتن و سرودن شعر داشتند زیارت های خود را به شکل نثر و شعر درآوردند. اما عمق فهم معرفتی از زیارت در دوره های مختلف ادبی با یک دیگر برابر نبوده و با توجه به سیر آثار ادبی این فهم روز به روز بیشتر شده است.

آثاری که درگذشته ساخته شده است شکل و محتوای متفاوتی نسبت به آثار معاصر دارند. این تفاوت را در چند نمونه از اشعار قدما بررسی می کنیم. نمونه اول شعری است از صائب تبریزی. صائب در این شعر به مدح امام رضا علیه السلام پرداخته است:

ای شعله ای ز صبح ضمیر تو آفتاب

از دفتر عتاب تو مدی خط شهاب

حج پیاده در قدمش روی می نهد

هر کس شود ز طوف حریم تو کامیاب

خورشید پا به خشت حریم تو چون نهد؟

ننهاده است بر سر مصحف کسی کتاب

گردون به نذر مرقد پاک تو بسته است

سررشته شعاع به قندیل آفتاب

از موی عنبرین تو دزدیده است بوی

در شرع ازان شده است هدر خون مشک ناب....

مشاهده می کنیم  فضای حاکم در شعر همان الگوی مدح پادشاه است و کلی گویی های درباری ست . به طوریکه اگر مخاطب شعر را ندانیم فرقی میان امام معصوم و یک شاه نمی بینیم. تعاریف و تمجید های موجود در این نوع اشعار برخاسته از اعتقاد دینی نیست. بلکه به همان شیوه مدح شاهان خودشان است.

مثال دیگر سفرنامه منظوم حج خاقانی است. خاقانی حداقل در نسخه هایی که به دست ما رسیده است، در سفر خود به مدینه‌النبی هیچ اشاره ای به به بقیع و ائمه مدفون در آن نکرده است. این درحالی است که خاقانی محب اهل بیت علیهم السلام است و برای زیارت امام رضا علیه السلام هم شعر سروده است. این خود مثالی برای عدم توجه به مسائل عمیق معرفتی در اشعار قدماست. 

صباحی بیدگلی شاعر دوره قاجار شعری در مدح حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام دارد. برخی از ابیات آن این چنین است:

طوس این یا وادی ایمن که می‏ بینم ز دور

گنبد شاه خراسان یا رب این یا، نخل طور

وادی ایمن نه وز آن وادی ایمن به رشک‏

نیست نخل طور و نخل طور از آن در کسب نور

معنی ظلمت نیاید ساکنانش را به وهم‏

زآن که شب چون روز روشن باشد اندر چشم کور

شهر مستغنی بود از وصف با این شهریار

کاندر آن درد است درمان، رنج راحت، سوک سور...

نکته ای که در این شعر و اشعار قدیمی تر است غیبت خود شاعر در شعر است. گویا شاعر فقط می خواسته یک توصیف کلی از زیارت را برساند بدون اینکه خودش را در بطن شعر و داستان بیاورد.  همچنین وقتی با دقت بیشتری اشعار این شاعر را بررسی می کنیم متوجه این نکته می شویم که شبیه همین شعر را برای ناصرالدین شاه هم سروده است. این نکته موید مسئله سطحی بودن فهم معرفتی از زیارت در آثار قدماست.

این نکات، کلیتی از ویژگی های اشعار قدیمی در موضوع زیارت را به دست می دهد.

دکتر بیات ادبیات معاصر را بسیار عمیق تر و معرفتی تر از ادبیات گذشته دانستند و افزودند : آثار ادبی در موضوع زیارت در دوره معاصر به طور معنا داری تغییر کرده است.

ایشان اولین مثال برای شعر معاصر را از عباس شاه زیدی آوردند:

ببین چگونه ز جور زمانۀ غدّار

کنار صحن تو آهوی دل گرفته پناه

نمانده است برایم به جز دو گونۀ خیس

همین که دیده‌ام از دور گنبدت را... آه

سپهر سجده بر این در کُنَد غروب غروب

فرشته بوسه بر این دَر زَنَد پگاه پگاه

تو را به عصمت زهرا، تو را به جان جواد

که ناامید مگردان مرا از این درگاه

این شعر نزدیک ترین مدل شعر معاصر به اشعار سنتی است. یکی از اتفاقات مهم این شعر، حضور شاعر و توصیف حال خود در شعر است. این یکی از ویژگی های شعر زیارتی معاصر است.

در اشعار معاصر، وجود نشانه های مذهبی عمق معرفتی اثر را بیشتر می کنند. برای نمونه در شعر زیر که سروده محمد جواد غفور زاده است به وضوح حضور این نشانه ها را می بینیم.

ای حضرت خورشید بلاگردانت

ای ماه و ستاره عاشق و حیرانت

در طوس شدی مقیم، تا سر بزند

«و الصُّبحِ اِذا تَنَفّسَ» از ایوانت

در طوس دلم هیچ زمان خسته نبود

آغوش بهشت، لحظه‌ای بسته نبود

مشهد به کدام جلوه دل خوش می‌کرد

گر منظر این گنبد و گلدسته نبود؟!

.

.

اینجا حرم است، حجت هشتم را

تکرار کن آیۀ «قل اللهم» را

یک پرچم سبز، با تکان دادن دست

دعوت به بهشت می‌کند مردم را...

در این شعر ما اشاره به آیه قرآن و ادعیه را می بینیم. نکته بعدی اینکه این شعر را به هیچ وجه نمی توان به کسی جز امام رضا علیه السلام نسبت داد و الفاظ شعر آن را برای امام هشتم خاص کرده اند. این مسئله در شعر بسیار معروف مرحوم حسان به شکل زیبایی به کار برده شده است.

آمدم ای شاه پناهم بده

خط امانی ز گناهم بده

ای حرمت ملجأ درماندگان

دور مران از در و راهم بده

ای گل بی‌خار گلستان عشق

قرب مکانی چو گیاهم بده

لایق وصل تو که من نیستم

اذن به یک لحظه نگاهم بده

ای که حریمت مَثل کهرباست

شوق و سبک خیزی کاهم بده

در این شعر علیرغم اینکه هیچ نامی از امام رضا برده نشده است و حتی  از واژه شاه استفاده شده است، باز هم نمی توان شعر را به غیر از حضرت علی بن موسی الرضا علیه السلام نسبت داد.

بنابراین این در اشعار معاصر زیارتی، دیگر شاهد کلی گویی های درباری و توصیف زمخت از در و دیوار حرم نیستیم. بلکه شاعر با یک عمق معرفتی قابل توجه در شعر حضور داشته و مفهوم زیارت را به شکلی زیبا در شعر به تصویر می کشد.

دکتر بیات در ادامه به یک تغییر دیگر در ادبیات زیارتی معاصر اشاره کردند. ایشان نقطه شروع این تغییر را انقلاب اسلامی عنوان کردند و افزودند: معدل معرفتی آثار بعد از انقلاب بسیار بیش تر از قبل انقلاب است. این مدل معرفتی سیاسی اجتماعی کاملا برخاسته از انقلاب اسلامی است. در این الگو مسائل جهان اسلام و جهان تشیع برای شاعر موضوعیت پیدا می‌کند.

شعر آقای مهماندار نمونه بسیار واضحی از این تفکر اجتماعی سیاسی است:

می‌روم گاهی خراسان گاه‌گاهی کربلا

یک طرف شمس‌الشموس و یک طرف شمس‌الضحی

هر دو تنها، هر دو دور افتاده، هر دو خون‌جگر

کار عشق این است آری اَلبلاءُ لِلولاء

از علی هر کس نشان دارد به غربت مبتلاست

او حسین بن علی شد، این علی موسی‌الرضا

او جوانان بنی‌هاشم شهیدانش شدند

"ای جوانان عجم! جان من و جان شما"

اصفهان، شیراز، مشهد، فکّه، خرّمشهر، فاو

سوریه، لبنان، فلسطین، کلُّ ارضٍ کربلا

بیان تجربه زیسته شاعر و حال و هوای زائر در حرم، از دیگر ویژگی هایی است که در شعر معاصر وجود دارد. شعر حسین عباسپور مثالی برای این مسئله است:

به ظاهر زائرم اما زیارت را نمی فهمم

من بیچاره لطف آشکارت را نمی فهمم

تو از من بیشتر مشتاق دیداری و من حتی

به دل افتادن گاه و گدارت را نمی فهمم

زیارت نامه می خوانم  دلم از نور لبریز است

اگر چه گاه معنای عبارت را نمی فهمم

تو پرواز مرا در اوج می خواهی و می دانی

من از بس در قفس بودم اسارت را نمی فهمم

به جای غربت تو ازدحام صحن را دیدم

غریبی آه درد بی شمارت را نمی فهمم

در این شعر نوعی حقیر شمردن خویش مشاهده می شود که در کنار سایر ویژگی ها، بسیار جذاب است.

ابتکار دیگری که شعرای معاصر انجام دادند، نماد سازی شاعرانه  و معرفتی بود. برای نمونه کبوتر حرم از جمله نمادهای زیارتی امام رضا علیه السلام است که اشعار بسیار زیادی حول این نماد سرده شده است. برای مثال چند بیت از شعر مژگان عباسلو در زیر آورده شده است:

... وقتی کبوتران حرم چرخ می‌زدند

یک بغض کهنه توی گلو داشت... می‌شکست

ابری سپید از سر گلدسته می‌پرید:جمع کبوتران خوش‌آواز خودپرست

آنها که فکر دانه و آبند و این حرم

جایی که هرچقدر بخواهند دانه هست....

دکتر بیات در ادامه به تفاوتهای میان اشعار سرود شده درباره حضرت سیدالشهداء و درباره امام رضا علیه السلام اشاره کردند. اشعار حضرت سیدالشهداء به دلیل حجم بسیار زیاد حادثه و اتفاقات، عمدتا به سمت گزارش واقعه رفته است، در حالی که در شعر امام رضا شاعر حالات درونی خود را توصیف می کند. یکی از انواع شعر امام حسین علیه السلام، اشعار مربوط به زیارت اربعین است. مسئله ای که که جدی ترین نوع زیارت در یک دهه اخیر محسوب می شود.

شعری از خانم عارف نژاد در مورد اربعین مثال اول برای این موضوع است:

شگفتا راه عشق است این، که مرد جاده می‌خواهد

حریفی پاک باز و امتحان پس داده می‌خواهد

مسافر را پیاده، داغ‌دیده، صاحب دردی

ورای دردهای پیش پا افتاده می‌خواهد

دلی آرام و پر غوغا، سری شوریده و شیدا

دلی سرمست جان دادن، سری دل‌داده می‌خواهد...

حسین بن علی تنهاست ای یاران به پا خیزید

که اینک وارث او لشکری آماده می‌خواهد

کشانده در بیابان اندک اندک جمع مستان را

بگو ساقی بیاید، میهمانش باده می‌خواهد

در این شعر که برخی از ابیات آن را آوردیم، شاعر از تاریخ و فلسفه زیارت اربعین شروع می کند و در انتها آن را به مقوله ظهور مرتبط می سازد.

در دیگر آثار مربوط به ادبیات معاصر زیارت شاهد یک بلوغ معرفتی در شعرا هستیم. این بلوغ درنوع بیان شاعر از فهم مسئله زیارت در قالب شعر کاملا قابل مشاهده است.

دکتر بیات در پاسخ به این سوال که علت تغییر اساسی در ادبیات زیارت چیست و چه عواملی را در این امر موثر می دانید گفتند: سیاست فرهنگی حاکمان نقش تعیین کننده در تغییر و تحولات ادبی دارد. قبل از انقلاب ما شاهد دین زدایی از سطح جامعه هستیم و مردم دچار فهم سطحی از معارف اسلامی بودند.  این رویکرد حاکمان در قبل از انقلاب تاثیر خود را در اوایل انقلاب هم گذاشته بود. اما با تغییر رویکرد و توجه نهادهای فرهنگی عمق معرفتی آثار بیشتر شد.

دکتر بیات در پاسخ به این سوال که در اشعار خوانده شده آیا جنبه ی احساسی بر بعد معرفتی غلبه نداشت، اینگونه پاسخ دادند: در هر صورت با شعر مواجه هستیم و باید احساسات را داشته باشیم. نباید در اشعار به دنبال گزاره های اعتقادی و کلامی صرف باشیم. بر این اساس، شعر معاصر زیارت توازن بسیار خوبی میان بار احساسی و معرفتی برقرار کرده است.

تهیه کننده: مهدی تقیون