سخنرانی دکتر مسلم نادعلیزاده در مجموعه سخنرانی های علمی
جناب آقای دکتر مسلم نادعلیزاده (عضو هیئت علمی زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه بین المللی اهل البیت (ع)) در سومین مجموعه از سلسله سخنرانی های علمی همایش بین‌المللی الهیات زیارت با عنوان «الهیات زیارت و ادبیات فارسی» به ارائه سخنرانی پرداختند. سخنرانی ایشان با عنوان «گونه‌شناسی ادبیات زیارت در شعر فارسی» در تاریخ 14 مرداد 1402 به صورت برخط برگزار گردید. در ادامه فایل تصویری وگزارش مکتوب این سخنرانی تقدیم علاقه مندان می گردد.
دکتر نادعلیزاده مطالب خود را با ذکر این مقدمه آغاز کردند: زمانی که یک موضوع برای یک ملتی اهمیت پیدا می کند، بازتاب آن را می توان در ادبیات آن ملت مشاهده کرد. زیارت هم یکی از آن مفاهیمی است که در آثار شعرا و نویسندگان ایرانی به آن پرداخته شده است. درباره زیارت در دو معنای زیارت حج و زیارت بقاع متبرکه معصومین در قالب‌ها و گونه‌های مختلفی در ادبیات ما بحث شده است.
دکتر نادعلیزاده اولین گونه ادبیات زیارت را آرزونامه‌ها و اشتیاق‌نامه‌ها عنوان کردند. شوق زیارت در قلب محب موجب خلق چنین آثاری می شود. بر اساس همین علاقه‌مندی به زیارت، شاعران به خدمت شاهان و ممدوحین خود می‌رسیدند و برای سفر زیارتی از آنها طلب اجازه و لطف مالی می‌کردند. برای نمونه شاعری به نام نجیب کاشانی این‌گونه از ممدوح خود برای زیارت استمداد می‌طلبد:
خلعت و رخصتی کرم فرمای
به طواف و زیارت عتبات
تا مبدل در این لباس شود
سیّئاتم به خلعت حسنات
یا شعری از ناظم هروی که برای کسب اجازه زیارت این‌گونه سروده است:
سال‌ها شد که آرزو دارم
چهره بر خاک کربلا سودن
چه شود گر ز جای برخیزد
خضر لطفت به رهنمایی من
این آرزونامه‌ها معمولا برای نشان‌دادن اشتیاق به زیارت و درخواست کمک برای طی سفر زیارتی سروده می‌شدند.
نمونه‌ی دیگری را از اشعار فارسی در قرن هشتم مثال می‌زنم که با توجّه به آن، می‌توان عمق نفوذ مفهوم زیارت را در جامعه ایرانی ملاحظه کرد. این شعر سروده‌ی سلمان ساوجی است که به‌نوعی پیشرو حافظ بوده و قصیده‌ای را در مورد حضرت سیدالشهدا(ع) با این مطلع سروده است:
خاک، خون‌آغشته‌ی لب‌تشنگان کربلاست
آخر ای چشم بلابین! جوی خون‌بارت کجاست؟
از این قصیده این‌گونه برمی‌آید که در آن دوره تاریخی مسئله زیارت حضرت سیدالشهدا(ع) به شکل بسیار گسترده‌ای مطرح بوده است. همچنین مسائلی مانند پاکی مقبره سیدالشهدا(ع) و گریه عزاداران ایشان در این قصیده دیده می‌شود. علاوه بر سلمان ساوجی شعرای دیگری هم وجود دارند که باورهای الهیاتی و زیارتی فراوانی را از اشعار آنها می‌توان استخراج کرد. مفاهیمی نظیر عصمت ائمه، شفیع‌بودن آنها در روز محشر، واسطه قراردادن ائمه معصومین برای برآورده‌شدن حاجات که همگی در اشعار شاعران ایرانی اعم از شیعه و سنی بازتاب داشته است.
نوع دیگری از اشعار و نوشته‌های ادبیات زیارت در معماری و تزیین مشاهد مشرفه به کار برده شده‌اند. این نوشته‌ها که شامل ضریح‌نوشت، کاشی‌نوشت، سنگ‌نوشت و دیوارنوشت می‌شود ضمن مدح صاحب قبّه، به توصیف فضای ملکوتی حرم می‌پردازند. مانند اشعاری که در کتیبه‌های بین دارالحفّاظ و دارالسلام حرم رضوی نوشته شده‌اند:
من بنده‌ام شهنشاه دوران را
سلطان دین شهید خراسان را...
یا اشعار دیگری که در جای‌جای حرم رضوی استفاده شده است. در حرم مطهر رضوی کاشی‌نوشت‌هایی داریم که متعلق به قرن هفتم هستند.
نوع دیگر از گونه‌های ادبیات زیارت، ماده‌تاریخ‌ها هستند. ماده‌تاریخ آن است که مجموع حروف بیت یا مصراع به حساب ابجد با تاریخ واقعه‌ای تطبیق کند. برای مثال ماده تاریخی که مجذوب تبریزی بعد از سفر حج خود و زیارت قبر حضرت علی(ع) سروده است:
حج بیت الله چون کردی، به باب الله رو
که از نظر ابجدی عدد شعر با سال سفر حج مجذوب برابری می کند. یا ماده‌تاریخ دیگری که به مناسبت دستور شاه سلیمان صفوی برای بازسازی دارالسیادة سروده شده و با سال دستور ترمیم برابری می کند. همچنین قصیده معجزیه 62 بیتی میرزا محمدصادق ناطق که در تاریخ تذهیب و طلاکاری گنبد حرم حضرت معصومه(س) سروده شده است:
این قبّه گلبنی ست به زیور برآمده...
دکتر نادعلیزاده در ادامه مطالب خود، به توسل‌نامه‌ها و التجانامه‌ها اشاره کرده و آنها را نوع دیگری از ادبیات زیارتی ادب فارسی برشمردند. در این اشعار و نوشته‌ها شعرا در هنگام زیارت عرض توسل کرده و گرفتاری‌ها و رنج‌های خود را به ائمه معصومین عرضه می‌داشتند و از ایشان برای حل این مشکلات استمداد می‌کردند.
در گونه‌ی دیگر ادبیات زیارتی، شعرا سفرنامه‌های زیارتی خود را به نظم درآورده و در قالب سفرنامه‌های منظوم ارائه می‌کردند. از جمله آنها می‌توان به قصیده‌ی ملامُقیم اشاره کرد که سفر خود به عتبات را به نظم درآورده است. مثال دیگر سفرنامه حجی است که توسط همسر میرزا خلیل رقم‌نویس در دوره صفوی سروده شده است. یا تشرف‌نامه ناظم هروی که در قالب ترکیب‌بند سروده شده است.
در ادبیات فارسی نوعی از نوشته‌ها وجود دارند به نام شهرآشوب. شهرآشوب‌ها گاه به اشعاری گفته می‌شود که به مدح و ذم شهرها و اهالی آن می‌پردازد و گاه به اشعاری که برای توصیف حرفه‌ها و مشاغل سروده می‌شده اشاره دارد. ادبیات فارسی شهرآشوب‌های فراوانی در معنای نخست دارد. اشعاری که به توصیف مشاهد مشرفه پرداخته‌اند. اشعاری هم در ذمّ بعضی شهرها سروده شده است.
شباب شوشتری اشعاری در مدح شهر توس گفته است و در مقابل ضیایی دزفولی بدعهدی کوفیان را در شعر خود برجسته کرده است.
سلام‌نامه‌ها و صلوات‌نامه‌ها نوع دیگری از ادبیات زیارت هستند. معمولا به هنگام حضور در بقاع متبرکه اشعاری را می‌خواندند و به صاحب بقعه سلام می‌دادند.همچنین با خواندن اشعاری در زمان زیارت مردم را دعوت به فرستادن صلوات می‌کردند.
دکتر نادعلیزاده در ادامه به توضیح چاووش‌خوانی پرداختند. این نوع اشعار به هنگام بدرقه و استقبال زائران قبور معصومین(ع) توسط نزدیکان زائر خوانده می‌شدند.
ایشان در ادامه به نوع دیگری از ادبیات زیارت اشاره کردند. این نوع، ترجمه منظوم زیارت‌نامه‌ها به زبان فارسی است.نمونه‌های متعددی برای این گونه وجود دارد که در آن زیارت‌نامه‌های مختلف از جمله زیارت عاشورا، زیارت جامعه کبیره، زیارت ناحیه مقدسه و ... به نظم فارسی درآورده شده‌اند.
شعرا در موضوع انحرافاتی که در موضوع زیارت به وجود می‌آمده است هم شعر می‌گفته‌اند. ادبیات انتقادی زیارت این‌گونه اشعار را شامل می‌شود. این اشعار به صورت‌گرایی و ظاهربینی در زیارت انتقاد کرده و زائر را به درک حقیقت زیارت دعوت می‌کنند. شاعری به نام مکرم اصفهانی در ذیل همین ادبیات انتقادی، به نقد مقوله قدمگاه‌ها پرداخته و اشعاری در رد آنها نوشته است. نمونه دیگر آن قصیده‌ای طولانی است که ناصر خسرو درباره حقیقت سفر حج سروده است.
دکتر نادعلیزاده در ادامه افزودند: همچنانی که در ادعیه، دعا و زیارت وداع وجود دارد، در ادبیات فارسی هم وداعیه‌هایی وجود دارند که نوع دیگر ادبیات زیارتی محسوب می‌شوند.
در دوره قاجار گونه‌ی جدیدی از ادبیات بر فضای ادبی ایران غلبه کرد که در اشعار و نوشته‌ها بحث‌های اجتماعی پررنگ شده و اجتماعیات را شکل دادند.
سوگندنامه‌ها، قسم‌نامه‌ها و توبه‌نامه‌ها گونه‌های دیگر ادبیات زیارت هستند. در این اشعار، زائر در کنار مشاهد مشرفه از خداوند طلب مغفرت می‌کند و ائمه معصومین(ع) را واسطه قرار می‌دهد. نظیر این شعر سالک قزوینی که می‌گوید:
یا رب به نبوت محمد
یا رب به علی وصیّ احمد....
نوع آخر ادبیات زیارت تعزیه‌نامه‌ها هستند. در این تعزیه‌نامه‌ها به داستان‌ها و قصه‌هایی که مربوط به زائران ائمه معصومین(ع) هستند پرداخته شده است. از جمله تعزیه‌نامه‌ی مشهور زوار و ترکمن و تعزیه‌نامه داوود یهودی که داستان‌های بسیار دلنشینی دارند.
دکتر نادعلیزاده در پاسخ به این سوال که آیا انواع گونه‌های ادبی زیارت همیشه و در همه دوره‌ها در عرض هم وجود داشته و از اقبال یکسانی برخوردار بوده‌اند، این‌گونه پاسخ دادند که در برخی دوره‌ها به خاطر اتفاقات و وقایع آن دوره، شاهد غلبه‌ی یک نوع از ادبیات بوده‌ایم. همچنین در پاسخ به این سوال که آیا در ادبیات انتقادی مواردی وجود دارد که اصل زیارت را نقد کنند، این‌گونه عنوان کردند که معمولا به اصل زیارت انتقادی وجود نداشته اما در ادبیات عرفانی گاه مشاهده شده است که نقدهایی به صورت‌گرایی و ظاهربینی شده است.
دکتر نادعلیزاده در پایان به این نکته اشاره کردند که در ادبیات زیارت مخصوصا در عرصه‌های تاریخی و استنباط مفاهیم الهیاتی و زیارتی از ادبیات دچار خلا پژوهشی هستیم که إن شاءالله این نشست‌ها فرصت تحقیق و پژوهش را برای علاقه‌مندان فراهم کند.
تهیه کننده: مهدی تقیون