سخنرانی آقای سعید مهرپویا در مجموعه سخنرانی های علمی
جناب آقای سعید مهرپویا (پژوهشگر دکتری معماری دانشگاه شهید بهشتی) در اولین مجموعه از سلسله سخنرانی های علمی همایش بین‌المللی الهیات زیارت با عنوان «الهیات زیارت و هنر» به ارائه سخنرانی پرداختند. سخنرانی ایشان با عنوان «الهیات زیارت و معماری» در تاریخ سه‌شنبه 20 تیر 1402 به صورت برخط برگزار گردید. در ادامه فایل تصویری، فایل ارائه و گزارش مکتوب این سخنرانی تقدیم علاقه مندان می‌گردد.
جناب آقای سعید مهرپویا در ابتدا بیان کردند که یکی از چالش‌های ما در حوزه معماری، چالش‌های نظری است. اماکن زیارتی مورد توجه آحاد مختلف جامعه هستند. از طرف دیگر عناصر حاکمیتی، مسئولین و فعالین عرصه فرهنگی نگاه ویژه‌ای به این اماکن دارند. فقدان نظریات کاربردی در جهت ارتقاء، توسعه و گسترش این فضاها از چالش‌های پیش روی ما است.
در واقع عمده ترین چالش امروز ما مسئله مجهول بودن چیستی معماری برای پژوهشگران است خصوصا در فضایی که مسئله معماری با مباحث اقتصادی گره خورده است.
در ادامه آقای مهرپویا به بیان چیستی معماری پرداختند و اشاره کردند که؛ معماری از ریشه – عَمَرَ - به معنی ساختن و آبادانی و هم‌خانواده کلمه عُمر است. در واقع معماری وابستگی به زندگی انسان دارد و از طرفی مرتبط با اندیشه و طریقه زیستن است. در برخی تعاریف، معماری به معنی رشد دادن اشیاء است. در لغت نامه دهخدا معماری به معنی برآوردن نیز هست که برآوردن به معنی خلق از نیستی است. وقتی ریشه لاتین کلمه معماری که ریشه یونانی دارد مورد بررسی قرار می‌گیرد مشاهده می‌شود که از معماری معنای در اندازه در آوردن مد نظر بوده است. برخی معماری را تصرف در طبیعت دانسته اند که با مهارت و علم هم‌سو می‌باشد.
معماری حامل پیام های فرهنگی،اجتماعی،سیاسی، فرهنگی و... ملل مختلف است. در واقع یکی از دلایل تفاوت معماری در سرزمین‌های گوناگون همین تفاوت پیام‌ها می‌باشد ازاین‌رو معماری با علوم شهرسازی، روانشناسی و... مرتبط است.
یکی از کارکردهای معماری، معماری مقدس است که به دنبال نشان دادن امور مقدس می باشد. اماکن مقدسی که ساخته دست بشر است به عنوان معماری مقدس شناخته می‌شود که هدف آن اتصال بهتر مومنان به اماکن قدسی است. یکی از موارد حائز اهمیت در مورد معماری مقدس آداب و احکام وارده در این سبک از معماری است که در بسیاری از آیین‌ها این آداب بیان شده است.
باید توجه کرد که مکان‌های مقدس واجد درجات‌اند و با یکدیگر برابر نیستند، مانند مسجدالحرام در اسلام. از طرف دیگر دو وظیفه اصلی برعهده معماری مقدس است؛ اول اینکه معماری مقدس متاثر از نمادها و نقوش مقدس شکل می گیرد که بیان‌گر جهان اعتقادی متناظر با تفکر معماری است و از طرف دیگر معماری سنتی باید تسهیل‌گر ارتباط مومنین با امر مقدس باشد و آداب و احکام وارده را رعایت کرده باشد.
در ادامه آقای مهرپویا به بیان نکاتی راجع به زیارت پرداختند؛ زیارت مهم‌ترین کنش زائران در اماکن مقدس می‌باشد که در لغت عربی کلمه زیارت از ریشه – زُور –است به معنی قسمت بالای سینه که کنایه از رو در رو شدن می‌باشد. زیارت در لغت انگلیسی به معنی ترک منزل به منظور بازدید از اماکن و شخصیت‌های مقدس می‌باشد. در فرهنگ ژاپنی 27 واژه برای امر زیارت در نظر گرفته شده است. در زبان فارسی نیز زیارت اصطلاحا به معنی بازدید و تشرف به اماکن مقدس همراه با آداب خاص است.
علی رغم تعاریف مختلف از زیارت، همواره زیارت با پیمایش طریق همراه است که ناشی از مکان‌مندی امر زیارت است و بسیاری از زیارت‌ها موسمی هستند و زمان‌مند اند. معمولا زیارت‌ها با تشریفات و آداب خاصی انجام می‌شود. در مسئله زیارت ویژگی مکان‌مندی مورد توجه بحث ما است.
سپس آقای مهرپویا به بازتعریف الهیات زیارت و معماری با توجه به تعاریف ارائه شده پرداختند و اشاره کردند که در الهیاتِ معماری به صورت عام به معماری نگاه می‌شود و معماری به مثابه یکی از پدیده‌ها و مصنوعات در جنبه الهیاتی آن مطالعه می‌شود و اگر معماری را به منزله الهیات ببینیم در واقع مطالعه مکان‌های مقدس صورت گرفته است که ناشی از دید مسیحیت به مسئله معماری مقدس است و الهیات معماری در واقع به دنبال کشف روابط و توسعه معماری به وسیله الهیات است.
مسئله زیارت همواره ملازم با آداب و رسوم خاص خود بوده است که معماران می‌بایست با در نظر گرفتن این آداب دست به طراحی و ساخت ابنیه می‌زدند. یکی از گونه‌های مکان‌های مقدس مزارها هستند که عمدتا وابسته به یک فرد مقدس هستند که مکان زیارتی محل سکونت یا خاکسپاری یا قدم‌گاه او بوده است. به عبارتی، زیارتگاه قائم به پیکر و مفاهیم جسمانی است که موجب شکل‌گیری آداب و رسوم خاص شده است. به طور کلی زیارتگاه‌ها دارای سه جز اصلی است: اول، مزور که وجود شریف فرد مقدس است و دوم، مزار است که وجه معماری و کالبدی آن محل است و سوم، زائر که زیارت را انجام می‌دهد. پیرامون این سه جزء، آداب و اعتقادات شکل می‌گیرد که منجر به تشکیل مفاهیمی مانند؛ وقف، کمال و اعتلا زائر، توسل و... می‌شود. آداب به واسطه بدن و تن زائر اعمال می‌شود. از طرف دیگر معماری نیز مرتبط با بدن است که نقطه اشتراک زیارت و معماری همین نقطه می‌تواند باشد.
در مورد تاثیر و تاثر معماری بر زیارت باید گفت که توجه به مکان موجب انفصال شخص از تعلقات مادی می‌شود و سبب می‌گردد حالت معنوی در شخص شکل بگیرد. زیارت معمولا سه مرحله جدایی از حالت مادی، حلول حالت معنوی و بازگشتن را طی می‌کند. آیین‌ها ابتدا در شکل گیری مکان مقدس نقش داشته‌اند، سپس تحولات معماری موجب پدید آمدن آیین‌های تازه شده است.
در ادامه آقای مهرپویا به بررسی موردی تحولات تاریخی در معماری حرم امام رضا(ع) پرداختند و بیان کردند که برخی آداب در شکل گیری معماری قسمت‌های مختلف حرم مطهر موثر بوده است. امام رضا(ع) پس از شهادت، در باغی که متعلق به یکی از سرداران عصر هارون بوده است به خاک سپرده می‌شوند که هارون نیز قبلا در همان محل دفن شده بود و اطلاعاتی از نخستین فضای مقبره ایشان در دست نیست. قدیمی ترین منبعی که به مقبره حضرت (ع) اشاره کرده است مربوط به سال 278 ه.ق است که احمد بن ابی یعقوب در کتاب خود به آن اشاره کرده است و تا سالها محل دفن پیکر مطهر حضرت رضا(ع) بقعه‌ای ساده بوده که مقبره هارون الرشید نیز آنجا است.
در کتاب کامل الزیارات – 367 ه.ق - در باب 102 که زیارت حضرت رضا (ع) را توضیح داده است و آداب غسل و اذکار و مراحل زیارت را بیان کرده است متوجه میشویم که برای ورود به حرم ایشان، مقبره طوری طراحی شده بوده که پشت به قبله و رو به حضرت وارد ضریح شویم و با مطالعه تاریخی در می یابیم که آداب زیارت حضرت رضا(ع) تغییر چندانی نکرده است و همان آداب ابتدایی هم‌چنان اجرا می‌گردد بنابراین می‌توان نتیجه گرفت که رابطه ای جدی مابین شکل‌گیری آداب و تغییرات معماری مزارها وجود دارد.
اولین آداب زیارت وابسته به موقعیت بدن شریف حضرت رضا(ع) می‌باشد. مساجد الرأس، مساجدی هستند که در بالا سر قبر ایشان است. اولین بنایی که در سده چهارم و پنجم به حرم مطهر رضوی اضافه می‌شود مسجد الرأس یا مسجد بالاسر است که دارای دری جداگانه بوده که پشت به قبله وارد آن می‌شده‌اند که بیهقی نیز در کتاب خود به این مسجد اشاره می‌کند و اطلاعاتی ناظر به سازنده و موقعیت مکانی آن ذکر می‌نماید.
حرم شریف رضوی دارای سه محراب است که این سه محراب جزء نفیس‌ترین آثار معماری ایرانی محسوب می‌شود. این سه محراب اشاره‌ای به بدن شریف حضرت رضا(ع) دارند که به عنوان محراب زرین فام شناخته می‌شوند. یکی از این محراب‌ها، محراب پیش‌رو نام دارد که در سال 612ه.ق ساخته شده است و محراب دیگر به محراب پایین‌پا حضرت رضا(ع) معروف است که کیفیت ساخت آن مشابه محراب پیش‌رو است و محراب سوم، محراب بالاسر است که در مسجد بالاسر واقع شده است که در سال 640ه.ق ساخته شده. می‌توان گفت بدن‌مند بودن امر زیارت و تاثیر بدن شریف حضرت رضا(ع) در نام‌گذاری ابنیه مختلف موجود در حرم رضوی موثر بوده است و معماری نیز به واسطه همین ویژگی بدن‌مندی امر زیارت، میزبان آداب و رسوم می‌شود و متناسب با این آداب و رسوم دست به خلق هنرهای ناب در حوزه معماری زده می شود.
در انتها آقای مهرپویا عنوان کردند که معماری مقدس، نقش میانجی میان زمین و آسمان را دارد و اتصال دهنده حال به گذشته است که منجر به فهم یک امر تاریخی می‌شود. معماری یک امر قدرتمند و آرامش‌بخش است که این آرامش را از دریچه نظم و زیبایی منتقل می‌کند. معماری آگاهی بخش است و توان تغییر زائران را دارد و این‌نقطه تمایز معماری با ساختمان‌سازی است
پایان جلسه به پرسش و پاسخ گذشت و مهم‌ترین نکاتی که در بخش پرسش و پاسخ به آن اشاره شد ازاین قراراند:
- دو کتاب خوب در زمینه الهیات و معماری:
Architecture and Theology: The Art of Place (M. Rae, 2017)
Theology in Built Environments: Exploring Religion, Architecture and Design (S. Bergmann (ed.), 2009)
البته باید دقت داشت که این کتب مبتنی بر آموزه‌های مسیحی است. - کشف این نکته که میان آداب زیارت و عناصر معماری چه رابطه‌‌ای وجود دارد هدف پژوهش حاضر است که بخشی از آن در خلال جلسه ذکر شد مانند تفاوت‌های مابین رواق، صحن و یا آیین سفره‌خوانی که به واسطه آداب و تاثیرات معماری شکل‌گرفته است.
- اخیرا در باب الهیات شهر و معماری تحقیقات خوبی صورت گرفته است که نیازمند پژوهش‌های جدی است. بیشتر پژوهش‌ها در حوزه معماری به تفسیر نقوش و نمادها منحصر شده است و فقدان مباحث نظری در حوزه الهیات و معماری مشهود است.
تهیه کننده: محمد پاینده