سخنرانی جناب آقای احمد صدری در مجموعه سخنرانی های علمی
جناب آقای احمد صدری (پژوهشگر موسیقی) در اولین مجموعه از سلسله سخنرانی های علمی همایش بین‌المللی الهیات زیارت با عنوان «الهیات زیارت و هنر» به ارائه سخنرانی پرداختند. سخنرانی ایشان با عنوان «الهیات زیارت و موسیقی» در تاریخ دوشنبه 19 تیر 1402 به صورت برخط برگزار گردید. در ادامه فایل تصویری و گزارش مکتوب این سخنرانی تقدیم علاقه مندان می‌گردد.
این جلسه به صورت گفت و گویی میان جناب آقای دکتر هادی ربیعی و استاد احمد صدری برگزار گردید. در ادامه محتوای این گفت و گو در 10 بخش تقدیم می گردد:
- دکتر ربیعی: چون الهیات زیارت و موسیقی در فرهنگ‌های مختلف بسیار جای بحث دارد، آنچه در این جلسه درباره آن سخن خواهیم گفت موسیقی ایرانی و موسیقی اقوام است. لطفا در مورد موسیقی ایرانی و موسیقی اقوام توضیحاتی بفرمایید.
استاد صدری: در میان تمدن‌های کهن و جوامع و مردمانی که در این سرزمین‌ها زیست می‌کنند، ما با کمتر مراسم آئینی مواجه هستیم که با موسیقی همراه نباشد، چون موسیقی‌های آئینی در بسترهای مختلف خود، در بسترهای ذاکرانه، در موسیقی‌های سنتی، نمایش‌های آئینی، سنتی و موسیقیِ کار با موسیقی در ارتباط هستند. معمولا تصور عامه بر این است زمانی که ما از مبحث موسیقی صحبت می‌کنیم، التزام دارد که با یک ساز همراه باشد. در حالی که هر کلام ملحونی موسیقی است. در واقع موسیقی دارای فرکانس مشخصی است که در دل خود هارمونی تولید می‌کند. از نظر فارابی حلق انسان اکمل تمام سازهاست. فارابی به نکته دقیقی در موسیقی کبیر اشاره می‌کند، از دل موسیقی کبیر باید نظام طبقه‌بندی سازها را پیدا کنیم و در فرهنگ ایرانی از آن صحبت کنیم. اکمل تمام سازها حلق انسان است و انسان خود نوعی ساز است که در بالاترین مرحله قرار دارد. بقیه سازها به نسبتی که می‌تواند صدای انسان را محاکات کند و به آن صدا نزدیک شود، در مرتبه بالاتری قرار می‌گیرد.
- دکتر ربیعی: موسیقی در آثار مکتوب ما محدود به موسیقیِ سازی نیست و هم شامل موسیقیِ سازی است و هم موسیقی که بر روی صدای انسان می‌تواند اتفاق بیفتد. فکر می‌کنم به همین دلیل هم هست که ابن‌سینا در آثار موسیقایی خود، مثلا جوامع موسیقی شفاء، بخشی درباره ساز و بخشی دیگر درباره آواز انسانی و پیوند عمیق بین شعر و موسیقی سخن می‌گوید که در بحث امروز بسیار مهم خواهد بود.
استاد صدری: در واقع موسیقی جوامع مختلف برگرفته از شرایط اقلیمی، تاریخی، جغرافیایی و وقایع آن جوامع است و نسبت تام و تمامی با زبان و فونتیک دارد. موسیقی اقوام مختلف تناسبی با اقلیم و گویش این مناطق دارد. شاید از این منظر است که در گذشته وتر سازها فلزی نبوده است و وتر ابریشمی است. مراد این است که وقتی ما درباره موسیقی صحبت می‌کنیم، لزوما التزام ندارد که با یک ساز همراه باشد. یعنی حلق به تنهایی وقتی بیان ملحونی را از شعری دارد، می‌تواند وارد موسیقی شود و موسیقی به شکل‌های مختلف ظهور و بروز پیدا می‌کند. در موسیقی ایرانی نمی‌توان انواع موسیقی را جدا کرد. موسیقی در فرهنگ ایرانی کاملا درهم آمیخته است. در ناحیه مازندران دو مقام کتولی و امیری وجود دارد که تمام بستر موسیقایی منطقه مبتنی بر این دو مقام شکل می‌گیرد و تمام نغمه‌ها بر این بستر آوایی خوانده می‌شود. حتی در موسیقی ردیف-دستگاهی نیز فقط با تغییرهایی که در سرعت، وزن و مضمون ایجاد می‌کنند بر این بستر تفاوت ایجاد می‌شود.
- دکتر ربیعی: در واقع، موسیقی با فرهنگ و زبان ارتباط تنگاتنگی دارد و تجلی تفکرات مردمان است. به عبارت دیگر، یکی از راه های شناخت اقوام و ملت ها و نحوه اندیشه آنها از طریق شناخت موسیقی آن اقوام است. مصادیق ارتباط بین زیارت و موسیقی در فرهنگ ما چگونه است؟ سفر زیارتی مردمان ایران زمین چگونه با موسیقی عجین است؟
استاد صدری: حوزه موسیقی کارکردهای فراوانی دارد از جمله در مناسک آئینی به شکل‌های مختلف، در تعزیه به یک صورت، در پرده‌خوانی‌ها به صورتی دیگر و در عرصه زندگی به شکلی خاص ظهور و بروز پیدا می‌کند. در گذشته، عازم شدن برای زیارت آدابی داشت. بدرقه مراسمی به نام چاوشی‌خوانی داشت. این چاوشی‌خوانی نوعی صلا دادن بود و افراد را در کنار هم جمع می‌کرد تا به آنها خبر بدهد که عزیزی به زیارت پیامبر یا امامی می‌رود. این حرکت جمعی با آهنگ و لحن خاصی از سوی فردی که صدای خوشی داشت، بیان می‌شد و خود تماشاچیان نیز بخشی از وقایع بودند.
- دکتر ربیعی: این همراه شدن موسیقی با زائر در هنگام سفر زیارتی وجوه قابل توجهی را از منظر الهیاتی به همراه دارد. متفکران ما از جمله ابن‌سینا و خواجه نصیر به اهمیت موسیقی و تاثیرگذاری آن اشاره می‌کنند، تعبیری که ابن سینا به کار می‌برد این است که موسیقی یکی از «أجلّ الملذّات النفسانیة» است. در واقع با هنری سروکار داریم که بسیار برای انسان لذتبخش است. این لذتبخشی موسیقی می تواند در ابلاغ آموزه‌ها به زبان مردم موثر باشد. زبان موسیقایی پیام را برای عموم مردم لذتبخش‌تر و دلپذیرتر بیان می‌کند. در رساله معراج نامه منسوب به ابن سینا بر این امر تاکید شده است که زبان محسوس برای اثرگذاری بر عموم مردم بسیار اهمیت دارد و اساسا پیامبران الهی نیز امر معقول را در قالب زبان محسوس بیان می کنند. موسیقی می تواند یکی از ابزارهای بسیار مهم در این زمینه باشد. موسیقی در کنار این محسوس سازی، یک کارکرد دیگر نیز می تواند در مباحث الهیاتی داشته باشد و آن درگیر کردن عواطف انسانی است.
استاد صدری: فضای موسیقایی عالم خیال انسان‌ها را درگیر می‌کند و این فضای موسیقایی است که ما را رهنمون می سازد. مثل پرده‌های نقالی است که ذهن هر شنونده برای خود تصویری می‌سازد و همذات‌پنداری می‌کند. در واقع حتی شخصی که به این فضا اعتقادی ندارد هم از آن متاثر می‌شود.
- دکتر ربیعی: خواجه نصیر طوسی در شرحی بر اشارات و تنبیهات ابن‌سینا می‌گوید که تاثیرگذاری موسیقی گاهی بالذات است و گاهی بالعرض. حالت بالعرض آنجایی است که موسیقی بر روی کلامی ارزشمند می‌نشیند و تاثیرگذاری آن را بیشتر می‌کند. این نکته مهمی است که می تواند نقطه پیوند الهیات و موسیقی باشد.
استاد صدری: در این نوع موسیقی‌های مربوط به زیارت معمولا وجه ریتمیک ثابت است و ملودی خیلی کوچک و پیچیده نیست و شعر است که قابل تغییر است. نوعی گردش و دور جریان دارد. این گردش مانند ذکر، در دور اول حالی ایجاد می‌کند و در نهایت این دور نوعی سُکر به وجود می‌آورد. این سکر فضا و حالتی را ایجاد می‌کند و سبب دریافت مفاهیمی می‌شود که قابل بیان نیست. گاهی از این سکر برخی مفاهیم را به صورت حضوری دریافت می‌کنیم. صلوات خاصه و اذن دخول حرم امام رضا (ع) نیز با موسیقی آمیخته است.
- دکتر ربیعی: در واقع این آهنگ‌ها و نواها دائم تکرار می‌شود و دور عمیقی را به وجود می‌آورد که باعث تذکار و باقی ماندن در خاطر می‌شود و تکرار لذتبخش است. این اذکار در جان و دل زائر رسوخ می‌کند. چه بسا اگر با موسیقی همراه نمی‌شد ماندگاری تا این حد نبود.
هرچند همه آواهای زیارتی روح مشترکی دارند، به نظر می رسد هر یک از اماکن زیارتی به نحوی آواهای موسیقایی خاص خود و هویت ویژه خود را دارد. کمی در این رابطه توضیح دهید.
استاد صدری: در برخی مناطق وقتی که عزیز بزرگواری قرار بود به زیارت برود، در امامزاده‌ها نوبت‌نوازی داشتند. یعنی به مردم با ریتم‌ها اعلام می‌کردند که عزیزی می‌خواهد به زیارت برود. نکته حائز اهمیت در فرهنگ خودمان این است که وقتی زائر با کسب حال خوب طی طریق می‌کند و به بارگاه امامی می‌رسد که از نظر او زنده است، دعاها را با لحنی همراه می‌کند. انگار مشغول نجوا با خویشتن و مشغول حرکت به سمت امام خویش است و این نتیجه‌ی همان فضایی است که برایش در هنگام حرکت ایجاد شده است. در تمام ادیان ابراهیمی و غیرابراهیمی این جریان دارد.
- دکتر ربیعی: در واقع زیارت‌نامه ها و ادعیه زیارتی که به صورت فردی و گروهی خوانده می‌شود، نیز به نحوی حالت موسیقایی و آوای دارد.
استاد صدری: در گذشته در ماه رمضان دعاهای خوانده شده همه روی دستگاه‌های ایرانی بود، واعظ در بیات ترک یا گوشه روح‌الارواح روضه می‌خواند. گوش‌ها خودبه‌خود تربیت می‌شد ولی متاسفانه اینها وقتی از بستر زندگی خارج می‌شود انگار گوش‌ها دیگر کوک نمی‌شود.
- دکتر ربیعی: در زیارتنامه‌ها و ادعیه زیارتی با متونی مملو از معارف غنی مواجه هستیم. در عین حال این متون غالبا با حالت موسیقایی قرائت می شوند . در اینجا این سوال به ذهن متبادر می‌شود که چگونه در عین حالی که عقل ما می‌خواهد از آن معارف استفاده کند، ما لذت موسیقایی نیز می‌بریم. ابن‌سینا در رساله خطابه می‌گوید که قوه شنوایی و بینایی این ظرفیت را دارد که می تواند در کنار درک لذت محسوس، نوعی وساطت برای درک لذت عقلی را نیز داشته باشند. چه بسا بتوان چنین نتیجه گرفت که همین اجرای موسیقایی متون الهیاتی می تواند در فهم عمیق تر این معارف نیز اثرگذار باشد.
استاد صدری: به نظر می‌رسد حوزه موسیقی امری کاملا شهودی و یک امر غریزی است. در واقع نسبت شما در موسیقی بی‌واسطه است. موسیقی مراتب دارد؛ چند طیف دارد. در عرفان اسلامی و در سیاه‌مشق، متن و کلمات به گونه‌ای در کنار هم چیده می‌شود که از این چینش دریافت عجیبی داریم، این دریافت از ضرباهنگ کلمات در کنار یکدیگر به دست می‌آید.
- دکتر ربیعی: وجه دیگر پیوند الهیات زیارت و موسیقی را می توان در خود آهنگسازی در باب زیارت جستجو کرد. برای موسیقیدان‌ها هم شناخت الهیات زیارت می‌تواند کمک‌کننده باشد. نظر شما در این باره چیست؟
استاد صدری: حوزه آهنگسازی هم جدا از این بستر نیست. اگر آهنگسازی بخواهد قطعه‌ای برای این امر بسازد، اگر درک درستی نداشته باشد تنها یک قطعه تکنیکال خواهد ساخت که تاثیر خاصی ندارد. در واقع سازنده آهنگِ تاثیرگذار، آن ساحت را درک کرده است. باید به عنوان یک آهنگساز مفهوم را بفهمد. تا زمانی که سازنده آهنگ به این درک نائل نشود، یک کار فنی تولید خواهد شد که هیچ قلبی را تسخیر نمی‌کند. در فرهنگ ایرانی بر اساس بستر موسیقی مقامی، موسیقی ردیف-دستگاهی شکل می‌گیرد. به نظر می‌رسد موسیقی ردیف-دستگاهی متاخر است و تغییر یافته سیستم موسیقی مقامی است که در مناطق مرکزی ایران وجود داشت و با سیستم موسیقی مقامی ترکیب می‌شود و آرام آرام سیستم موسیقی ردیف-دستگاهی را شکل می‌دهد. به نظر می‌رسد این نوع موسیقی از آئین‌ها شکل گرفته است که بعدها مانند هر تمدنی دچار سیر تحول و تطور شده است. این سیر بخشی را به صورت کاربردی در اختیار الهیات قرار داده است.
- دکتر ربیعی: از نظر ابن سینا اساسا لذتی که مردم مناطق مختلف از موسیقی می‌برند، به یک اندازه نیست. علت این است که گوش انسان‌ها در مناطق مختلف عادت می‌کند و لذت متفاوت است. در واقع لذت، دریافت امر مطلوب است و فرق می‌کند که در کجا و برای چه کسی باشد، بنابراین وقتی کسی آهنگی برای زیارت می‌سازد، باید به فرهنگ موسیقایی مردمی که این آهنگ را گوش می‌کنند، دقت کند. این نکته مهم است که موسیقیدان باید به حافظه شنیداری مردم توجه کند. فقط اثر نیست که اثربخش است، بلکه مخاطبی هم که آن اثر را می‌شنود و درک می‌کند هم مهم است و باید درک مخاطب را نیز مورد توجه قرار بدهیم.
استاد صدری: این نکته کامل درست است. هر جامعه و تفکری سیستم موسیقی خاص خود را دارد. البته این رابطه دو سطح دارد. در سطح اول این آیین ها و اندیشه های هر قوم است که به موسیقی شکل می دهد. در سطح دوم همان آیین ها و اندیشه ها از ابزار موسیقی برای بسط خود استفاده می کند. در جهان اسلام موسیقی مقامی شکل می گیرد. موسیقی ایرانی نیز در همین بستر، موسیقی ردیف-دستگاهی را تولید می کند. بر این اساس هر فرهنگ با موسیقی خاص خود مانوس است و اثرگذاری اصلی آن موسیقی در همان فرهنگ است. ما با موسیقی کلیسایی ارتباط خاصی نمی گیریم، همانطور که یک موسیقی دان کلاسیک غربی به هیچ وجه با موسیقی مقامی ما ارتباط نمی گیرد.
تهیه کننده: آناهید خزیر