جناب آقای دکتر اسماعیل بنی اردلان (عضو هیئت علمی دانشگاه هنر) در اولین مجموعه از سلسله سخنرانی های علمی همایش بین‌المللی الهیات زیارت با عنوان  «الهیات زیارت و هنر» به ارائه سخنرانی پرداختند. سخنرانی ایشان با عنوان  «الهیات زیارت و هنرهای نمایشی» در تاریخ 17 تیرماه 1402 به صورت برخط برگزار گردید. در ادامه فایل تصویری و گزارش مکتوب این سخنرانی تقدیم علاقه مندان می گردد.

مشاهده فیلم سخنرانی

دکتر بنی اردلان در ابتدای بیانات خود قصه و داستان را یکی از اثر گذارترین ابزارهای انتقال مبانی هستی شناسی معرفی کردند. ابزاری که قرآن کریم هم به نحو احسن از آن استفاده کرده است. سپس ایشان مهمترین عنصر تاثیر گذار در قصه را  «موقعیت» دانستند. موقعیت همان چیزی است که باعث نمایشی شدن سخن و محتوا می شود. تا زمانی که سخن شکل نمایشی به خود نگیرد، تاثیر گذار نخواهد بود. زبان فارسی هم این امکان را در خود دارد که بتواند سخن را قالب نمایش ارائه دهد. کمااینکه ما نمونه های فراوانی از ترکیب ها و واژه‌ های زبان فارسی را میبینیم که نمایشی ملموس و محسوس را در خود جای داده اند، برای مثال واژه فارسی «تن سپاری» به عنوان معادل واژه عربی «توکّل».

دکتر بنی اردلان در ادامه به مقایسه و بررسی  تئاتر و نمایش پرداختند. از نظر ایشان خواستگاه جغرافیایی تئاتر یونان است. مبنای پیدایش تئاتر، ستایش ارباب انواع و اساطیر بوده است. به عبارتی، هم تئاتر و هم تراژدی زاییده ی اسطوره های یونانی هستند. دکتر بنی اردلان همین ریشه ی اسطوره ای تئاتر را عامل تعارض آن با نگاه هستی شناسانه توحیدی ایرانیان دانستند. همچنین یکی دیگر از عواملی که باعث تعارض مبنایی تئاتر و تراژدی با فرهنگ ایرانی می شود محتوای ضد تقدیرگرایی آن است. این درحالی است که ایرانیان به موضوع تقدیر و سرنوشت نگاه ویژه ای داشتند. همه این عوامل دست به دست هم دادند تا علاقه و گرایش ایرانیان به تئاتر تا اواخر قاجار کم باشد.

دکتر بنی اردلان بعد از بررسی تئاتر به سراغ نمایش به عنوان یک امر جهانی رفتند. ایشان نمایش را متفاوت از تئاتر دانستند. در ایران نمایش جایگاه ویژه ای داشته و به نوعی خلأ تئاتر را پر کرده است. نمایش ایرانی اقسام و انواعی دارد. قسم اول این نمایش در ایران همین آیین ها و مناسک و جشن هایی ست که قبل و بعد از ورود اسلام به ایران شکل گرفتند و هنوز هم برخی از آنها ادامه دار هستند. قسم دوم آن که توجه کم تری به آنها شده «مقامه خوانی» است. در مقامه یک شخص ایستاده و با حالت نمایش نامه خوانی توجه مردم را نسبت به مسائل اجتماعی و سیاسی جمع می کرد.  خود این مقامات هم نمایش ایرانی است.

تفاوت دیگر تئاتر و نمایش ایرانی در بوطیقا و فن سخن است. دکتر بنی اردلان معتقدند که بوطیقای تئاتر و نمایش متفاوت از هم هستند و آن بوطیقای یونانی که برای تئاتر وجود داشت نتوانست وارد بوطیقای نمایش ایرانی شود. علت آن را هم همان تفاوت هستی شناسی دانستند.

تفاوت بعدی که ایشان برای تراژدی و نمایش اشاره کردند، غایت  نمایش و تراژدی بود. ایشان هدف از تراژدی را نوعی پالایش و تعدیل احساسات عامه عنوان کردند. درحالی‌که در نمایش ایرانی هدف جلب توجهات مخاطب به توحید است. در واقع نمایش ایرانی یک نوع خردمندی را در ما برمی انگیزد.

دکتر بنی اردلان مبدأ انسان، معاش انسان و معاد را سه محور اصلی در مباحث حول انسان دانستند، بطوریکه بحث های ما غالبا درمورد حالت های انسان در این سه موقعیت است. ما در طول زندگی مدام در یک موقعیت هستیم. بنابر این، زندگی انسان یک نمایش است که بدون اختیار وارد این نمایش شده است و بدون اختیار هم از این صحنه نمایش خارج خواهد شد. برای مدیریت این صحنه نمایش، لازم است که انسان خود را در سفری بداند که این سفر هم از موقعیت‌های مختلفی تشکیل شده است. قرار است نهایت این سفر تقرب به خداوند باشد و اگر در دوگانه خیر و شر مسیر خیر را انتخاب کند حتماً سرانجام خوبی برای او خواهد بود. برخلاف آنچه که ما در تراژدی یونانی شاهد آن خواهیم بود، چرا که در تراژدی یونانی اگر شما حتی مسیر خیر را هم انتخاب بکنید ممکن است به یک نتیجه بد برسید.

دکتر  بنی اردلان افزودند: اگر در این سفر و نمایش زندگی مسیر خیر را انتخاب کردیم باید تمام فعالیت هایمان در یک چهارچوب باشد و هدف همه این فعالیت‌ها را تقرب به خداوند قرار بدهیم. آنچه ما در این چهارچوب انجام می‌دهیم  نوعی زیارت محسوب می‌شود. این زیارت در زندگی ما مراتبی دارد. در مرتبه ای پایین، دیدار برادر مومن زیارت محسوب می شود. در مراتب بالا، به ائمه و معصومین می رسیم. هر اندازه که ما در این مسیر بتوانیم طبق آیین و سنت قدم برداریم محبت و نور ایشان در قلب ما بیشتر می‌شود که خود این هم  زیارت است.

در بخش پرسش و پاسخ مسئله ی نحوه حضور در مراسمات و آیین های دینی مطرح گردید. از نظر دکتر بنی اردلان، این حضور به معنی درخواست برای رهایی از تاریکی ها و نادانی ها است. ایشان همچنین در جواب یکی از پرسش ها، زیارت را به نوعی قرار گرفتن در یک «موقعیت» تلقی کردند و این قرارگیری در موقعیت را لازمه زیارت برشمردند. در پایان این بخش نیز نکاتی درباره رویکرد ابن سینا در مباحث زیباشناسی و تفاوت نگاه او با ارسطو مطرح گردید.

تهیه کننده: مهدی تقیون