ما یک میراث معنوی داریم که این میراث از مقوله نص‌ است. ممکن است برخی تاریخ تمدنی باشند و برخی آنقدر مهم باشند که به عنوان نص مبدا و نص سازنده و بنیادین تلقی شوند و همین‌طور فرض بر این است که این نصوص متضمن انبوه نشانه‌ها است و این نشانه‌ها، نشانه‌هایی به هم پیوسته هستند و از هم گسسته نیستند.

این نشانه‌ها از مقوله الفاظ و معانی‌ هستند. چون مطالبه ما از حوزه نشانه‌شناسی ناظر به نصوصی است که این نصوص متشکل از الفاظ و معانی باشند. این نشانه‌ها از نشانه‌های به هم پیوسته‌ای هستند که مفاهیمی به هم پیوسته و واجد مفاهیم کانونی دارند که آن پیوستگی و سازمان‌وارگی معنایی آنها متضمن یک نظام معنایی است. ما می‌توانیم به دنبال کشف آن نظام معنایی در این نصوص باشیم. آن نظام معنایی نظام مرجع و معنابخشی به زندگی ظاهری و زندگی فرهنگی و زیست فرهنگی مومنان تلقی می‌شود.

اینها مفروضاتی هستند که در این مسئله مورد مطالعه ما مهم است اما بر حسب یک پیشفرض می‌دانیم که مبدا نصوص قرآن کریم است. همه نصوص متقن پساقرآنی نصوصی هستند که در طول این مبدا در حال ارتزاق مداوم از مفاهیم ثابت یا مفاهیم زمانی آن نصوص مبدا هستند. نصوص مبدا سازنده نصوص پسامبدا و شکل‌دهنده مفاهیم و نظامات نص پسامبدا هستند.

در نص مبدا کلیدی‌ترین نشانه و والاترین نشانه کلمه مبارک‌الله است و آن کلمه برحسب تعریف خودِ این نص «هی‌العلیا» است. بقیه مفاهیم به این کلمه پیوسته است و بر اساس این کلمه علیا است که بقیه معنا پیدا می‌کنند. ایمان و کفر و صدها مفهوم دیگری که حول این مفهوم معنا پیدا می‌کنند. در یک نظام معنایی چند میدانی که هر یک از این مفاهیم باز به عنوان مفاهیمی محوری قرار می‌گیرند که ما از آنها به عنوان نظام معنایی توحیدی یاد می‌کنیم. البته نظام‌های معنایی دیگری نیز شکل گرفته است. مخصوصا متون نیایشی و متون زیارتی بیش از هر متن دیگری تحت تاثیر نظام معنایی توحیدی هستند.

لذا من به دنبال حل یک مشکل مهم در حوزه نظام معنایی زیارات هستم. آن مشکل بنیادی بر اساس یک نظام معنایی بر حسب یک اشکال بنیادینی که از سوی وهابی‌ها مطرح شده است، نظام القابخش شرک است و با نظام معنایی قرآنی که نظام توحیدی است انطباقی ندارد و این یک انحراف از حوزه زیست توحیدی است و یک انحراف از فرهنگ توحیدی است و بر اساس سنجه‌های فقهی در مقام تحلیل تطوراتی بودند که در ابنیه کلیسا شکل می‌گرفته است و اینکه برخی از رهبران معنوی یا قدرتمندان دینی مسیحی به دنبال این بودند که تصاویر یا تجسم‌ها را از محیط نیایشی و پرستشی دور کنند.

به نظر می‌رسد که نگاه‌های معناگرانه توحیدی یکی از انگیزه‌ها برای پالایش محیط نیایش و پرستش از مجسمه‌ها و نقاشی‌ها بوده است. همان چیزی که ما در اندیشه فقهی و در نظام فقهی نیایش و پرستش خودمان بر روی آن بر حسب فقه سنتی تاکید داریم. الزامات فقهی در سبک نیایش و الزامات فقهی در زمینه مجسمه‌ها و تصاویری که در مقابل نیایشگر وجود دارد، مقوله‌هایی هستند که ما امروز هم با آن درگیر هستیم. نه در زندگی اجتماعی و ایمانی مثل موسیقی و غیره بلکه در نیایش و در پرستش با آن درگیر هستیم که جای مطالعه فقهی دارد.

اما آنچه که تحت عنوان نصوص نیایش از سوی معصومین القا شده است، متضمن نشانه‌هایی است که فرهنگ رفتاری مسلمانان را با نظام معنایی مبدا هماهنگ می‌‌سازد و آن متاثر بودن از این مبدا را آشکار می‌کند. من نمونه‌هایی را ذکر می‌کنم که چگونه متون زیارتی در امتداد متن مقدس دارای یک نظام توحیدی هستند. برخی از این متون زیارتی را قرائت می‌کنم تا ببینیم بر واژه کانونی الله در نصوص زیارتی چقدر تاکید شده است.

در زیارت رسول اکرم(ص) بخش مهم زیارات با آموزه‌های توحیدی شروع شده است تا به شرک نینجامد. چون زیارت و نیایش دو بستر تجربه و الهیات هستند. تجربه الهیاتی یا الهیات تجربی زیارات هستند. پیوند با خدا در زیارت است. در زیارت امین‌الله می‌خوانیم: «السلام علیک یا امین‌الله فی أرضه و حجته علی عباده». این اضافه‌ها اضافه‌های معناداری هستند. آن واژه توحیدی که واژه علیا است باید مورد توجه زائر باشد.

به نظر می‌رسد آن نقطه کانونی همچنان در زیارت حفظ شده است. اگر استخراج کنید به راحتی می‌توانید دایره‌ای ترسیم کنید که در وسط آن کلمه الله و ده‌ها واژه مضاف به خداوند متعال دیده می‌شود و هر یک از اینها در قالب واژه همگرا در قالب واژه کانونی دیگری مورد توجه قرار می‌گیرد. امام و امامت نیز واژه کانونی هستند که در مرکز دایره قرار می‌گیرند و واژه‌های دیگری به اینها می‌پیوندند. برخی از واژه‌هایی که به این واژه‌های کانونی استناد دارند: «یا شفیعا عندالله/ اشفع لنا عندالله». شفاعت یکی از واژه‌هایی است که در نظام معنایی توحیدی متولد می‌شود. مقوله سیر توحیدی در شفاعت به آن توجه شده است.

تعابیر دیگری در زیارت جامعه است. یعنی کاملا آن پیوستگی گزاره‌های درون نصوص را به عنوان گزاره‌های نص مبدا می‌توانیم مورد مطالعه عمیق قرار بدهیم تا نشان بدهیم آنچه که به عنوان فعالیت زیارتی و زیارت مربوط به فرهنگ و تمدن معنوی شیعی درج شده است؛ مربوط به امتداد نظام توحیدی قرآنی است.

چنان آمیختگی بین این نظام معنایی توحیدی با این نظام پیوسته با آموزه‌ها وجود دارد که انسان کاملا آن نظام معنوی توحیدی را مشاهده می‌کند یعنی انسانی که مبدا سیر و سلوک زیارتی است و ما او را تعبیر به زائر می‌کنیم در سیر الی‌الله در بستر انسانی که ولی‌الله است به مقام زیارت الهی نائل می‌آید. خدایا مرا از زائرین خویش قرار بده. نگاه کنید در متون زیارتی مبدا چیست و مقصد چیست؟

چگونه توحید با تجربه زیارت انسان کاملی که ولی الهی است، آمیخته شده است. ده‌ها گزاره زیارتی وجود دارد که این گزاره‌های زیارتی گزاره‌های توحیدی هستند و نظام حاکم بر نظام حاکم معنوی زیارتی نه انسان محور که خدامحور است. محوریت انسان در طول محوریت خداوند است و این چیزی است که ما به عنوان انبوهی از نشانه‌ها از آن یاد می‌کنیم. در این نشانه‌شناسی به دنبال نظام معنایی جامع توحیدی هستیم که مهم‌ترین پیام رسول اکرم^(ص) و مهم‌ترین آموزه‌های قرآن کریم هستند. 

تهیه کننده: آناهید خزیر